عوامل مَنِشی
عوامل منشی، عواملیاند که به حوزهی رفتاری دختران و پسران و والدینی که آنها را پرورش میدهند رجوع میکنند.
رفتار در زندگی اجتماعی بسیار تعیینکننده است. از آن جایی که رفتار، حاکی از شخصیت درونی افرد است، بروز رفتارهای غیر منتظره و نادرست از یکی از زوجین پس از ازدواج و در اوایل زندگی، احساس ناکامی و سرخوردگی به آنها میدهد.
به بخشی از این عوامل اشاره میکنیم.
1ـ2 خیالپردازیهای رسانهای
بخش قابل توجهی از رفتارهای نادرستی که با زندگی واقعی تناسبی ندارد تحت تاثیر رسانهها شکل میگیرد. زندگی واقعی دارای خوشی، دلتنگی، بیپولی، مهربانی، عصبانیت و به طور کلی فراز و نشیب است. بسیاری از اوقات افراد باید به تناسب موقعیتی که در آن واقع میشوند تصمیماتی آنی و البته صحیح اتخاذ کنند. اخذ تصمیمات و اجرای آنها در فضایی واقعی صورت میگیرد؛ با آدمهای واقعی. تماس زیاد با رسانهها به خصوص تلویزیون، تصاویر واهی و زیادی را جایگزین دانشهای اصلی جوانان میکنند. متاسفانه جوانان در عین آن که از زندگی واقعی دور نگه داشته میشوند و حداقل در 4 سال دورهی دبیرستان به بهانهی قبولی در کنکور، از تماس با اعضای فامیل و... بر حذر داشته میشوند و در جریان زندگی و مشکلات والدین قرار نمیگیرند، وقتهای اضافهی خود را مقابل تلویزیون و با مشاهدهی سریالهای آن میگذرانند. سریالهایی که:
1- به صورت اغراقآمیزی همهی زندگیهای نوپا را غرق در تجملات نشان میدهد.
2- مردان را بسیار کمعرضه و کمخرد جلوه میدهد که از اداره و مدیریت کمترین مسئله و بحران در زندگی خانوادگی عاجزند.
3- مردان را بسیار صبور نشان میدهد که در مقابل توهینها و تحقیرها و حتی پرتاب اشیا هیچ عکس العملی نشان نمیدهند.
4- زنان را بسیار زورگو، بی منطق و غیر عاطفی وانمود میکند.
5- والدین را کمعقل و کودکان را آنچنان باهوش نشان میدهد که در گفتار پیچیدهی خود بزرگترها را حیران میکنند.
روشن است که دختران و پسران (مخصوصا دختران) اولا با رؤیا و خیال وارد زندگی زناشویی میشوند و همواره گمان میکنند هر وقت خواستند میتوانند با فریاد زدن و تحقیر کردن، شوهران خود را وادار به انجام خواستهها بکنند و پسران نیز همواره گمان میکنند که این افسانهی عاطفی بودن زنان پایان یافته و همهی مهربانیهای زنان برای سرکیسه کردن آنهاست.
2ـ 2 ناتوانی در اجرای نقشهای جنسیتی
از هر یک از مرد و زن انتظاراتی به حسب جنس آنها وجود دارد که به آنها نقش جنسیتی میگویند.1
مرد خوب در قبال زن خوب و بالعکس کسانیاند که از ایفای این نقشها به خوبی برآیند. در دین مبین اسلام بعضی از این نقشها حقوقیاند. برای مثال، نان آوری و ادارهی اقتصادی خانواده نقشی مردانه است که در حقوق اسلامی به مردان واجب شده است. تمکین و رعایت ضوابط زناشویی نیز بر زنان در قبال همسرانشان واجب شده است. نقشهای دیگری هم هستند که بار حقوقی ندارند و فقط در اخلاق اسلامی مردان و زنان به آنها تشویق شدهاند. البته این نقشها زمینههای طبیعی و تکوینی دارند ولی ایفای صحیح آنها نیازمند آموزش و به خصوص الگوبرداری صحیح در خانواده (نظام آموزشی غیر رسمی) است.
متاسفانه کتابهای درسی در نظام آموزشی رسمی، نسبت به آموزش رفتارهای صحیح مردانه و زنانه ساکت هستند. رسانهها نیز به بهانهی حمایت از حقوق زنان، تصویر درهمی از زنانگی و مردانگی ارائه میدهند.گاهی زن شاغلی را در یک پست مهم مدیریتی نشان میدهند که از پختن یک غذای ساده یا تمرکز بر یک کار کوچک خانگی عاجز است. در مقابل مرد را نشان میدهد که همواره در آشپزخانه با یک پیشبند آشپزی حضوری فعال دارد و از هیچ اقتدار مردانه برخوردار نیست که حتی برای همان زن محل اتکا و قابل اعتماد باشد. دختران و پسران جوان را نشان میدهد که با دنیایی از عشق شروع میکنند و با یک دعوای کوچک از هم جدا میشوند و زنان و مردان مسنی را نشان میدهد که گرفتار عشقی ابلهانه و کودکانهاند. متاسفانه این تصاویر نه چهرهی واقعی هزاران زن شاغلی است که با تلاشی مضاعف خانهای آباد و با نشاط را اداره میکنند و نه متناسب با مردان کوشا و باغیرتی است که با زحمت فراوان خود از خانوادهها بیمنت حمایت میکنند و نه با تصاویر واقعی انسانهای باوقاری سازگاری دارد که سنین بزرگسالی خود را با کمال متانت میگذارنند.
بدیهی است وقتی دختران و پسران آموزش صحیح نبینند و از سوی دیگر با تصاویر متشتت و در هم از نقشهای جنسیتی مواجه شوند، نخواهند منشی صحیح را متناسب با جنس خود در پیش گیرند.
بنابراین لازم است دختران و پسران با نقشهای خود آشنا شوند و به درستی آنها را انجام دهند. برای این کار:
1ـ2ـ2 اول باید تلقی درستی از نقش خود داشته باشند.کمارزش دانستن نقش و تحقیر آن باعث میشود فرد اعتماد به نفس کافی و احساس رضایت خود را از انجام نقش بدست نیاورد. این اتفاق بیشتر برای نقشهای خانگی زنان در سالهای اخیر رخ داده است. در دین مبین اسلام کوشش شده علاوه بر بیان فوائد ایفای این نقشها برای زنان و خانواده از ارزش اخروی آنها به وفور صحبت شود. برای مثال به مواردی اشاره میکنیم.
خانهداری: خانهداری طبق فتوای مشهور فقها بر زنان واجب نیست برای همین زنان میتوانند در ازای انجام کارهای خانه، از شوهر خود مزد دریافت کنند. اگر هم زن قبل از ازدواج خدمتکار داشته لازم است شوهر برای او خدمتکار بگیرد. در عین حال انجام امور کلی و جزئی خانه از سوی زن ثوابهای بیشماری را برای او به ارمغان میآورد.2
شوهرداری: اصولا همسری نقشی مشترک میان زن و شوهر است ولی شیوهی همسرداری و احکام وابسته به آن برای زن و مرد مثل هم نیست. ارزشگذاری بر شوهرداری، اولین گام برای بهینه کردن این نقش است. ارزشمند دانستن این نقش، به زن و شوهر احساس کفایت میدهد. روایت شریف نبوی که شوهرداری شایسته را جهاد زن معرفی کرده پس از آن صادر شد که زنی به محضر رسول خدا (ص) شکایت آورد که تمام امور ارزشی مانند جهاد، شهادت، عیادت مریض، شرکت در جماعات از آن مردان است. آن چه در این کلام مورد توجه رسول خدا(ص) بوده از میان بردن همین نگاه است. یعنی ارزشمند دانستن برخی فعالیتها به طور مطلق مانند نقشهایی که اغلب مردان انجام میدادند و بی ارزش دانستن نقشهای زنانه. برای همین رسول خدا(ص) شوهرداری را همانند جهاد دانستند.
2- در گام دوم باید شیوهی صحیح اجرای نقشها آموزش داده شود. دختران و پسران بخشی از این آموزشها را به طور تجربی از رفتار والدین خود فرا میگیرند ولی زمانی که والدین، خود، این نقشها را به طور شایسته ایفا نکنند یا عوامل گسست در انتقال فرهنگ و تجارب در این خانوادهها وجود داشته باشد مانند تلویزیون، اینترنت... پس باید به طور برنامهریزی شده و هدفمند این آموزشها در جامعه رواج یابند.
آموزش به دختران:
خانهداری شامل ایجاد نظم، نظافت منزل، پخت و پز، دوخت و دوز، شست و شوی البسه و ظروف، و آراستن منزل میشود. بدیهی است اگر انجام این امور به صورت یکنواخت باشد ممکن است کسالتآور گردد ولی اگر یک زن به این امور ابعاد هنری بدهد و در مواردی مانند پخت و پز مهارت خود را افزایش دهد این فعالیتهای ذوق آفرین، نشاطآور میگردد. از سوی دیگر انجام تمام این کارها حجم بزرگی از زمان و نیرو را به خود اختصاص میدهد. البته در حال حاضر بسیاری از این کارها به ماشین یا موسسات همیاری واگذار شده است که از سختی آن کاستهاند ولی همیاری شوهران در این باره که مستند به زندگی معصومانهی حضرت علی(ع) و فاطمهی زهرا(س) است، علاوه بر کمتر کردن بار خانهداری به افزایش الفت و دوستی زن و شوهر و همافزایی آن دو کمک میکند. یکی از ابعاد مهم در خانهداری مدیریت امور اقتصادی خانواده و تنظیم مداخل و مخارج خانواده است. در دین مبین اسلام حفظ اموال شوهر جزء وظایف زنان شمرده میشود. این حفظ شامل جلوگیری و خودداری از اسراف و تبذیر، انفاقهای بیجا و هدر دادن اموال از طریق استفادهی نادرست است. این مسئله که خود نوعی حفظ سرمایه است کمک اقتصادی غیر مستقم زن به خانواده به حساب میآید.
برای چنین مدیریتی لازم است:
- قناعت را ضروری دانسته و منافع آن را به حساب آوریم .
- اسراف و رفتارهای مشابه را حرام بدانیم و از رابطهی آن با تضییع دارایی با خبر باشیم.
- چشم و همچشمی (که گاهی با رنگ و لعاب «آبروداری» وجاهت مییابد) را کنار بگذاریم.
- مخارج ضروری مثل صورت حسابهای اصلی آب و برق... را از ابتدا کنار بگذاریم.
- همواره پولی را برای یک یا دو کار غیر منتظره مانند دادن هدیهی عروسی کنار بگذاریم.
- در هر ماه اولویتهای خود را تعیین نماییم. خرید لباس در ماههای معینی از سال اولویت دارد. با برنامهریزی برای پخت و پز، اولویتهای خرید خود را معلوم کنیم.گران شدن یک مادهی غذایی مانند گوشت میتواند ما را وادار به طراحی برنامهی غذایی کند که ضمن آن که حاوی پروتئین باشد از تنوع غذاهای غیر گوشتی برخوردار باشد.
شوهرداری: وظیفهی اصلی زنان در خانواده طبق شریعت اسلامی، تمکین در قبال همسران است. عمل به دستورات اسلامی دربارهی روابط زناشویی و استیذان از شوهر برای خروج از منزل تمکین نامیده میشود. رعایت نکاتی در این باره مهم است.
1ـ باید دانست که در یک رابطهی موفق به نیاز جنسی و عاطفی زن و مرد هر دو توجه میشود یعنی زن به خواست شوهر و مرد به خواست همسر خود باید توجه کند.کافی است هر یک خود را جای دیگری فرض کند تا بداند که توجه به نیاز هر یک در رسیدن به یک نتیجهی بسنده و راضیکننده چهقدر اهمیت دارد.
زن و شوهر باید هر دو از عواقب نامطلوب روابط بدون نشاط آگاه شوند. این عواقب جسمی و روانیاند. آراستگی زنان برای همسرانشان، استفاده از بوی خوش، نظافت و از میان بردن آن چه باعث بیمیلی شوهر میشود، استفاده از زیورآلات - حداقل یک گردنبند - در محدودهی تمکین زنان قرار میگیرد مگر آن که شوهر خود زن را معاف بدارد.3
زن و شوهر باید بدانند که بخش زیادی از مشکلات و کنشهای زندگی آنها که در مواقع دیگر بروز میکند، ناشی از همین روابط خصوصی است که کمتر کسی فکر میکند در این باره نیاز به آموزش دارد. تفاوت طبیعی میان عملکرد مرد و زن در این باره، معمولاً مورد غفلت زن و شوهر قرار میگیرد.
2- علاوه بر روابط زناشویی، روابط کلامی زوجین باید بر مبنای احترام و محبت باشد.
3- موقیتهای خشم و ناراحتی ناگزیر برای زن و شوهر رخ میدهد. در یک رابطهی صحیح، قطعا کوشش میشود موارد آن به حداقل برسد اما در عین حال زوجین همواره باید بهترین عبارات را که کمترین آسیب روانی را در پی داشته باشد برای تعبیر از احساسات منفیشان در ذهن داشته باشند. مناسب است هر زوج موقعیتهای این چنینی را پیشبینی کند و خود را با تصور از پیش تعیین شده آماده نماید. مثلا اگر یک زن حدس میزند که شوهر هنگامی که در گرمای روز یا پس از فشار کاری یا در زمان کمپولی خانواده به خانه برمیگردد چه حالتی خواهد داشت باید پیشاپیش موقعیت را تصور کند و خود را برای نشان دادن واکنشی شایسته - حتی در صورت عصبانیت شوهر - آماده نماید. تصور موقعیت به تزریق آرامش کمک شایانی میکند.
زنان نیز به دلیل تنوع کارهای منزل، محرکهای عصبی و عاطفی که از سوی بچهها هر لحظه دریافت میکنند و همچنین به خاطر شدت و سرعت انفعال و حساسیتهای عاطفیشان در موقعیتهای خشم قرار میگیرند. شایسته است شوهران نیز در ساعات پایانی روز، در شرایطی که فشار بچهها بر مادر زیاد است یا در زمانی که مادر هم خسته از محل کار به خانه مراجعت میکند کلمات شایستهای را برای واکنشی صحیح آماده نمایند.
رسول خدا(ص) در روایت مفصلی که سفارشهای خداوند را از قول جبرئیل نقل کردند، فرمودند: «جبریل سفارش میکرد همانا برای زنان حقی بر عهدهی شماست چرا که آنها هم فرزندانتان را حمل میکنند و هم شما را به کام میرسانند و شما با آنها به سرور و آرامش میرسید پس بر آنها شفقت ورزید و قلبهایشان را به دست آورید. آنها را مجبور به کاری نساخته و بر آنها خشم مگیرید و از دارایی و مالی که بهرهمندشان ساختید (مهریه) چیزی باز پس مگیرید.»4
مادری: زنان به طور طبیعی مادران خوبی هستند اما گاهی عواملی در اجرای موثر این نقش به دور از افراط و تفریط دخالت میکند. لازم است دختران به نکاتی چند توجه کنند تا توانایی بالقوه و طبیعیشان ارتقا یابد و متناسب با نیازهای عصر حاضر، مادری موفق باشند.
- از اظهار محبت بیدریغ به فرزندان، در آغوش گرفتن و بوسیدن آنها 5 دریغ نورزند. رشد عاطفی کودک وابسته به آن است که بداند در خانواده به صورتی متمایز دوست داشته میشود.
- در اولین زمان ممکن کارهای کودک را به خودش بسپارد و از وابسته ساختن او به خود پرهیز نمایند.
- طوری عمل کند که کودک او را مرجع دانش و منبع الهامبخش اخلاق بشناسد.
- از گفتوگو با فرزندان به صورت گروهی و تک تک در موضوعات متنوع غفلت نکند.گفتوگوها ضمن افزایش قدرت تکلم، تخیل و تحلیل کودکان، به مادر امکان میدهد از ضمیر فرزندانش آگاه شود و به کودکان نیز احساس صمیمیت بیشتری میبخشد.
پسران:
همسری: نقشهای جنسیتی مردان در موقعیتهای همسری، سرپرستی از خانواده، قدرت حمایت از همسر و خانواده و ادارهی اقتصادی آن است. سرپرستی خانواده نیازمند قدرت مدیریت است. خانواده بافتی متمایز از تجمعها و شرکتهای اقتصادی اجتماعی دارد پس، مدیریت آن با جوانمردی، توان تصمیمگیری، مشاوره با اعضای خانواده، قوامیت بر همسر در عین مهربانی و ملاطفت، داشتن حرفه و مهارتی که بتواند به اتکای آن از نظر مالی همسر را اداره کند، است. بدیهی است که اتکای یک زن به شوهرش به این توانمندیها وابسته است.
مرد در موقعیت همسری باید به نیازهای جنسی و عاطفی همسرش توجه کند. در روایات اسلامی بخشی از مسئولیت بی عفتی زنان بر عهدهی شوهرانی قرار داده شده که به نیازهای جنسی همسرانشان توجه ندارند.6
علاوه بر این که آراستن شوهر برای زن به مردان توصیه میشود، باید دانست که این امر هم موجب ازدیاد عفت زن7 و هم باعث افزایش انس و محبت میان آن دو میشود چرا که رعایت این دستورالعملها حاکی از اهمیتی است که زوجین برای یکدیگر قایلند. امام باقر(ع) در پاسخ مردی که از آراستگی حضرت سوال کرد دقیقاً فرمود: «این کار برای آن است که من همسرم را دوست دارم و برای او خود را میآرایم».8
پدری: پدری در خانوادههای بسیاری نقشی بر زمین مانده است. متاسفانه بار مالی خانواده گاهی آن چنان توان سوز میشود که پدری به نقش اقتصادی فرو کاهیده میشود. درحالیکه طبق روایات اسلامی خوشنام سازی، نیکو ساختن موقعیت اجتماعی و تعلیم آداب، از وظایف پدران است.9 پدران برای آموزش نقشهای مردانه منبع مهمی برای پسران هستند و به عنوان جنس مخالف میتوانند با ابراز محبت پدرانه به دختران، آنها را از توجه به امور نادرست باز دارند. هرچه پدران با دختران صمیمانهتر رفتار کنند، دختران احساس غنای بیشتری میکنند.
غیرتورزی نسبت به خانواده و نوامیس آن،10 سخاوتمندی و توسعهی خانواده،11 و نیز حفظ خانواده از سقوط اخلاقی12 از اوصافی است که نقش پدری مردان را تکمیل میکند و لازم است پسران توانایی روحی و دانشی برای ایفای این نقش و اوصاف آن به دست آورند.
3ـ2 ناتوانی در مهارت های ارتباطی
ارتباط، مهمترین بخش زندگی خانوادگی و اجتماعی انسانهاست. بسیاری از دستور العملهای دینی در راستای تصحیح ارتباطات اجتماعیاند. دستور العملهای مذکور غالباً پیرامون کنترل زبان هستند. این امر نشان میدهد مهارتهای کلامی از بیشترین تأثیر در سالم سازی روابط میان افراد برخوردارند. کلمات با واقعیتها رابطه دارند و در حقیقت واقعیتها را میسازند. کلام شایستهای که به طور درست و زیبایی ادا شود محبت و احترام ایجاد میکند و کلام تند و گزنده، نفرت و حقارت ایجاد میکند. متأسفانه به دلیل ضعف ارتباطهای خویشاوندی و عدم حضور نوجوانان و جوانان در جمعهای خانوادگی، مهارتهای کلامی آنها تقویت نمیشود. مهارت کلامی نیازمند فضای گستردهی واژگانی در ذهن، قدرت حضور ذهن، پیشبینی موقعیت، تصور آینده و تصور عواقب و نتایج گفتههای بد و خوب و کنترل خویشتن از بروز رفتارهای واکنشی است. منظور از رفتارهای واکنشی رفتاری است که بلافاصله پس از تحریک عصبی انجام میشود. به این صورت که زن یا شوهر طرف مقابل خود را با گفتار یا کرداری نادرست، عصبی یا تحقیر میکند. حال اگر وی بلافاصله عکس العمل نشان دهد این عکس العمل که چسبیده به عمل و کنش نادرست آن فرد است، خود نیز نادرست و عصبی خواهد بود؛ این رفتار را رفتاری واکنشی مینامند. حال اگر فرد توهین شده کمی صبر کند، با ایجاد فاصله میتواند رفتاری متفاوت انجام دهد و خود را از سیطرهی بدی رفتار محرک خارج سازد.
متأسفانه اغلب افراد واژهها و گزارههای متنوعی برای تعبیر از حالات و موقعیتهای مختلف ندارند. برای مثال نمیدانند با چه تعبیری خشم خود را نشان دهند که کم ضررتر باشد. با چه تعبیری نشان دهند که غمگین هستند به طوری که طرف مقابل آنها احساس تقصیر و گناه نکند. نمیدانند با چه گزارهای بفهمانند که از دست اطرافیان خاطرشان مکدر شده، بدون آن که تعبیر، لطف خود را از دست ندهد و عاری از کنایه و تحقیر باشد؛ حتی نمیدانند محبت خود را با چه تعابیری بهتر و جذابتر میتوانند به طرف مقابل برسانند که او احساس مسرت و شوق بیشتری کند. بدیهی است که مردان و زنان با تمجیدهای متفاوتی شاد میشوند. یک زن از این که به زیبایی، مهربانی و کدبانوگریش، ستوده شود شادتر میشود و یک مرد اگر از جوانمردی، قدرت بدنی، اقتدار مردانه و حمایتگریاش قدردانی شود بسیار مسرور میگردد... و اینها همه احتیاج به مهارت دارد. در این میان پسران مهارت کلامی ضعیفتری دارند این امر کمی تابع نوع فعالیتهای طبیعی مغزی است. بنابراین افزایش مهارتکلامی پسران یک ضرورت است. بسیاری اختلافات زوجهای جوان فقط به خاطر همین دلیل ساده است که شوهران نمیتوانند درد دل کنند و از مشکلات خود بگویند بنابراین متحمل فشار میشوند و آن گاه کلمات خشمناک و گاهی دور از ادب برای آنها راهی برای تخلیهی این فشار میشود. دختران نیز هنگام خشم به دنبال گزندهترین کلمات میگردند که به طور کامل حاوی تحقیر و توهین باشد! احیای روابط زوجین پس از این گفتوگوهای غیر دلچسب و آزارنده کار چندان آسانی نیست.
- مجموعه مقالات هویت و نقشهای جنسیتی، «نقشهای جنسیتی فریبا علاسوند»، ص226.
- مهنه احد اکن فی بیتها جهاد المجتهدین انشاالله (نهج الفصاحه، ح2892).
- ایما امرأه رفعت من بیت زوجها شیئاً من موضع الی موضع ترید به صلاحاً نظر الله عزوجل الیهما و من نظر الله الیه مم یعذّبه (محمد بن علی ابن بابویه، امالی، ص411).
- 3. ...ولتطب المرأه المسلمه لزوجها «بحار الانوار، ج10، ص100، ... لا ینبقی للمرأه ان نعطل نفسها و لو ان تعلّق فی عنقها قلاده «محمد بن الحسن الحر العاملی، وسایل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، ج2، ص97»
- حسین نوری، مستدرک الوسایل، ج14، ص253.
- بهتر است مادران از در آغوش گرفتن پسران بعد از سن 10 سالگی خودداری کنند.
- محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج72، ص102.
- تهیئه الرجل للمرأه مما یزید فی عفتها، محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج76، ص307.
- همان، ج6، ص480.
- حق الوالد علی ولده ان یحسن اسئله و یحسن موضعه و یحسن ادبه، کنز العمال، ج45193.
10. ان الله یحبّ من عباده الغیور (کنزالعمال، ح7070) ... المرأه اذا خرجت من باب دارها متزینه، متعطره و الزواج بذالک راض بینی لزوجها بکل قدم بیت فی النار (بحارالانوار، ج103، ص249) در عین حال معصومین از غیرت ناپسند منع کردهاند. حضرت امیر در نامهی سی و یکم نهج البلاغه فرمودند: از غیرتورزی بیجا بپرهیز زیرا غیرت بیجا زن پاک را بیمار و ناپاک میکند.
- صاحب النعمه یحب ان یوسع علی عیاله، باقر مجلسی، بحار الانوار، ج78، ص335.
- یا ایهاالذین آمنوا قوا انفسهم و اهلیکم نارا، تحریم، آیهی 6.