آنچه از متن قرآن و سنت، دربارهی عوامل استحکام خانواده به دست میآید، میتواند در ابعاد مختلف ارزیابی شود. بیتردید یکی از جلوههای آن، توجه به عوامل تنشزا در محیط خانواده است؛ عواملی که نشاط و طراوت اعضای خانواده را تهدید و کانون گرم آن را تضعیف میکند و به فروپاشی خانواده میانجامد.
در عرصهی خانواده، عوامل تنشزا بسیارند که به مهمترین آنها اشاره میکنیم:
تحقیر و بیاعتنای به دیگران، رفتاری ناپسند است. این ناهنجاری در رفتار زن و شوهر میتواند سرآغاز بسیاری از نارضایتیها باشد.
بی اعتنایی هر یک از زن و شوهر به دیگری یا دوستان، خویشاوندان و مهمانان او، تأثیر منفی شدیدی بر زندگی خانوادگی دارد. در این باره، تقویت حس احترام به دیگران، بهویژه در خانواده، میتواند به حل مشکل کمک کند.
مکن تحقیر هرگز دیگران را بهویژه همسر و یار و کسان را
کجا مرغی دو بال خویش بشکست؟ که میدوزد به سوزن دیدگان را
پیامبر اعظم(ص) دربارهی تحقیر اعضای خانواده و یا کتک زدن زنان فرمود:
«انی اتعجب ممن یضرب امراته و هو بالضرب اولی منها، لا تضربوا نساءکم بالخشب فان فیه القصاص و لکن اضربوهن بالجوع و العری؛1 من در شگفتم از مردی که همسرش را میزند، در صورتی که خودش به کتک خوردن سزاوارتر است. زنان را با چوب ادب نکنید، بلکه با گرسنگی و برهنگی تأدیب کنید.»
نیز فرمود: «خیرکم خیرکم لنسائه و انا خیرکم لنسائی؛2 بهترین شما مردی است که با زنش خوشرفتار باشد و من از همهی شما نسبت به زنانم خوشرفتارترم.»
امام صادق(ع) نیز میفرماید: «و من حسن بره باهله زاد الله فی عمره؛3 هر کس با خانوادهاش نیکرفتار باشد، خداوند برعمرش میافزاید.»
تحقیر و بیاعتنایی ابعاد گوناگون دارد که بدون خداحافظی از منزل بیرون رفتن و یا بدون اطلاع به مسافرت پرداختن، یکی از آنهاست.
بهکارگیری کلمات نامناسب و بیرون رفتن از عرصهی ادب، میتواند کانون خانواده را به مخاطره اندازد. در این باره، هر یک از زن و شوهر باید در رفتار روزمرهی خود، سخنان نیکو و کلمات محبتآمیز و بزرگمنشانه را که مایهی تقویت بنیاد مهر و محبت و دوستی و صمیمت میان اعضای خانواده است، به کار ببرد و خود را به آن عادت دهد و از هرگونه ادبیات تنشزا، دوری گزیند.
در فرهنگ اسلامی، تأکید فراوان شده است که مؤمنان با بهترین صورت با هم روبهرو شوند و با بهترین القاب همدیگر را صدا بزنند. بدیهی است که این مسئله، میان زن و شوهر از تأکید بیشتری برخوردار خواهد بود. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «ثلاث یصفن وُدّ المرء لأخیه المسلم یلقاء بالبشر اذا لقیه و یوسع له فی المجلس و یدعوه باحب الاسماء4 سه چیز نشان دوستی خالصانه با برادر مسلمان است. 1. با خوشرویی با او ملاقات کند. 2. در مجلس، در کنار خود برای او جا باز کند. 3. با بهترین نام و لقب وی را صدا کند.»
هر یک از زن و شوهر، باید در کانون خانواده، جایگاه شایستهی دیگری را در نظر بگیرد و در تصمیمگیریها و اقدامات خانوادگی، نظر او را جویا شود و پس از مشورت با یکدیگر تصمیم مشترک را اتخاذ کند. هر یک از زن و شوهر باید به این نکته توجه کند که طرف دیگر نیز عضو اصلی این خانواده است و حقوق اساسی خاصی در این باره دارد. به گفتهی پروین اعتصامی:
وظیفه زن و مرد ای حکیم دانی چیست؟ یکی است کشتی و آن دیگری است کشتیبان
مشورت با زنان
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «ائتمروا النساء فی بناتهن؛5 با زنانتان در امور مربوط به دخترانشان مشورت کنید.»
همچنین در حدیثی دیگر آمده است: «ایاک و مشاوره النساء الا من جربت بکمال عقل؛6 از مشورت با زنان بپرهیز، مگر با آن زن که کمال عقل او آزمایش شده باشد.»
یعنی از آن جهت که در بیشتر زنان عاطفه قویتر است و ممکن است در اتخاذ تصمیمهای مهم، مقهور بعضی عوامل شوند، با آنها مشورت مکن، نه آنکه به طور کلی با زنان نباید مشورت نمود.
پیامبر بزرگ اسلام میفرماید: «مشاوره العاقل الناصح یمن و رشد و توفیق الله عز و جل؛7
تبادل نظر و مشاوره با خردمند خیرخواه، موجب برکت، رشد و توفیق خداوندی است.»
مدارا و همراهی با خانواده
نباید در خانهای مردسالاری یا زنسالاری وجود داشته باشد. البته حتی المقدور جانب همسر را داشتن و مدارا با اهل خانه مورد تأکید اسلام است. در حدیث آمده است: «المؤمن یاکل بشهوه عیاله (اهله) و المنافق یاکل اهله بشهوته؛8 مؤمن مطابق میل عیالش (خانوادهاش) غذا میخورد و منافق، خانوادهاش مطابق میل او غذا میخورند.»
هر مسلمانی عقد ازدواجش مطابق مقررات اسلام است. مرد مسلمانی که با زنی مسلمان ازدواج میکند، قبول میکند که مطابق دستور اسلام، با زنش رفتار نماید و زن را امانت خدا بداند. به علاوه چون زن ضعیفتر از مرد است، شوهر باید همواره جانب او را رعایت کند. اسلام نیز چنین دستور داده است؛ بنابراین مردی که غذای دلخواه خود را بر همسرش تحمیل کند، در واقع نفاق ورزیده و عملش با زبان و نیتش مخالف است.
سپاسگزاری و تشکر نکردن زن از شوهر، یا شوهر از زن، یکی از عوامل تنشزاست.
اساساً سپاسگزاری و تشکر کردن، زمینهی تشویق و موجب ازدیاد لطف و محبت طرفین است.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «لاینظر الله الی امرئه لا تشکر لزوجها؛8 خدا به زنی که از زحمات شوهرش تشکر نکند، نظر نمیافکند.»
با توجه به لزوم تشکر زن از زحمات شوهر، شوهر نیز باید از تلاش و کوشش بیدریغ همسرش سپاسگزاری و تشکر نماید.
حفظ حریم و رعایت احترام یکدیگر، امری ضروری در زندگی خانوادگی است و رعایت نکردن و نادیده انگاشتن آن، موجب تنشزایی میگردد.
به این نکته نیز باید توجه داشت که هر کس دیگران را تکریم کند، در حقیقت به تکریم خود پرداخته است. زن امانت الهی است و باید با خوشبینی با او برخورد کرد و حرمت وی را نگاه داشت.
)