آن­چه از متن قرآن و سنت، درباره­ی عوامل استحکام خانواده به دست می­آید، می­تواند در ابعاد مختلف ارزیابی شود. بی­تردید یکی از جلوه­های آن، توجه به عوامل تنش­زا در محیط خانواده است؛ عواملی که نشاط و طراوت اعضای خانواده را تهدید و کانون گرم آن را تضعیف می­کند و به فروپاشی خانواده می­انجامد.

در عرصه­ی خانواده، عوامل تنش­زا بسیارند که به مهم­ترین آن­ها اشاره می­کنیم:

1. تحقیر و بی­اعتنایی

تحقیر و بی­اعتنای به دیگران، رفتاری ناپسند است. این ناهنجاری در رفتار زن و شوهر می­تواند سرآغاز بسیاری از نارضایتی­ها باشد.

بی اعتنایی هر یک از زن و شوهر به دیگری یا دوستان، خویشاوندان و مهمانان او، تأثیر منفی شدیدی بر زندگی خانوادگی دارد. در این باره، تقویت حس احترام به دیگران، به­ویژه در خانواده، می­تواند به حل مشکل کمک کند.

مکن تحقیر هرگز دیگران را           به­ویژه همسر و یار و کسان را

کجا مرغی دو بال خویش بشکست؟    که می­دوزد به سوزن دیدگان را

پیامبر اعظم(ص) درباره­ی تحقیر اعضای خانواده و یا کتک زدن زنان فرمود:

«انی اتعجب ممن یضرب امراته و هو بالضرب اولی منها، لا تضربوا نساءکم بالخشب فان فیه القصاص و لکن اضربوهن بالجوع و العری؛1 من در شگفتم از مردی که همسرش را می­زند، در صورتی که خودش به کتک خوردن سزاوارتر است. زنان را با چوب ادب نکنید، بلکه با گرسنگی و برهنگی تأدیب کنید.»

نیز فرمود: «خیرکم خیرکم لنسائه و انا خیرکم لنسائی؛2  بهترین شما مردی است که با زنش خوش­رفتار باشد و من از همه­ی شما نسبت به زنانم خوش­رفتارترم.»

امام صادق(ع) نیز می­فرماید: «و من حسن بره باهله زاد الله فی عمره؛3 هر کس با خانواده­اش نیک­رفتار باشد، خداوند برعمرش می­افزاید.»

تحقیر و بی­اعتنایی ابعاد گوناگون دارد که بدون خداحافظی از منزل بیرون رفتن و یا بدون اطلاع به مسافرت پرداختن، یکی از آن­هاست.

1. سخنان ناپسند

به­کارگیری کلمات نامناسب و بیرون رفتن از عرصه­ی ادب، می­تواند کانون خانواده را به مخاطره اندازد. در این باره، هر یک از زن و شوهر باید در رفتار روزمره­ی خود، سخنان نیکو و کلمات محبت­آمیز و بزرگ­منشانه را که مایه­ی تقویت بنیاد مهر و محبت و دوستی و صمیمت میان اعضای خانواده است، به کار ببرد و خود را به آن عادت دهد و از هرگونه ادبیات تنش­زا، دوری گزیند.

در فرهنگ اسلامی، تأکید فراوان شده است که مؤمنان با بهترین صورت با هم رو­به­رو شوند و با بهترین القاب همدیگر را صدا بزنند. بدیهی است که این مسئله، میان زن و شوهر از تأکید بیشتری برخوردار خواهد بود. پیامبر اکرم(ص) ­فرمود: «ثلاث یصفن وُدّ المرء لأخیه المسلم یلقاء بالبشر اذا لقیه و یوسع له فی المجلس و یدعوه باحب الاسماء4 سه چیز نشان دوستی خالصانه با برادر مسلمان است. 1. با خوش­رویی با او ملاقات کند. 2. در مجلس، در کنار خود برای او جا باز کند. 3. با بهترین نام و لقب وی را صدا کند.»

1. مشورت نکردن با یک­دیگر

هر یک از زن و شوهر، باید در کانون خانواده، جایگاه شایسته­ی دیگری را در نظر بگیرد و در تصمیم­گیری­ها و اقدامات خانوادگی، نظر او را جویا شود و پس از مشورت با یک­دیگر تصمیم مشترک را اتخاذ کند. هر یک از زن و شوهر باید به این نکته توجه کند که طرف دیگر نیز عضو اصلی این خانواده است و حقوق اساسی خاصی در این باره دارد. به گفته­ی پروین اعتصامی:

وظیفه زن و مرد ای حکیم دانی چیست؟     یکی است کشتی و آن دیگری است کشتیبان

مشورت با زنان

پیامبر اکرم(ص) فرمود: «ائتمروا النساء فی بناتهن؛5 با زنان­تان در امور مربوط به دختران­شان مشورت کنید.»

همچنین در حدیثی دیگر آمده است: «ایاک و مشاوره النساء الا من جربت بکمال عقل؛6 از مشورت با زنان بپرهیز، مگر با آن زن که کمال عقل او آزمایش شده باشد.»

یعنی از آن­ جهت که در بیشتر زنان عاطفه قوی­تر است و ممکن است در اتخاذ تصمیم­های مهم، مقهور بعضی عوامل شوند، با آن­ها مشورت مکن، نه آن­که به طور کلی با زنان نباید مشورت نمود.

پیامبر بزرگ اسلام می­فرماید: «مشاوره العاقل الناصح یمن و رشد و توفیق الله عز و جل؛7

تبادل نظر و مشاوره با خردمند خیرخواه، موجب برکت، رشد و توفیق خداوندی است.»

مدارا و همراهی با خانواده

نباید در خانه­­ای مرد­سالاری یا زن­سالاری وجود داشته باشد. البته حتی المقدور جانب همسر را داشتن و مدارا با اهل خانه مورد تأکید اسلام است. در حدیث آمده است: «المؤمن یاکل بشهوه عیاله (اهله) و المنافق یاکل اهله بشهوته؛8 مؤمن مطابق میل عیالش (خانواده­اش) غذا می­خورد و منافق، خانواده­اش مطابق میل او غذا می­خورند.»

هر مسلمانی عقد ازدواجش مطابق مقررات اسلام است. مرد مسلمانی که با زنی مسلمان ازدواج می­کند، قبول می­کند که مطابق دستور اسلام، با زنش رفتار نماید و زن را امانت خدا بداند. به علاوه چون زن ضعیف­تر از مرد است، شوهر باید همواره جانب او را رعایت کند. اسلام نیز چنین دستور داده است؛ بنابراین مردی که غذای دل­خواه خود را بر همسرش تحمیل کند، در واقع نفاق ورزیده و عملش با زبان و نیتش مخالف است.

1. کوتاهی در سپاس و تشکر

سپاس­گزاری و تشکر نکردن زن از شوهر، یا شوهر از زن، یکی از عوامل تنش­زاست.

اساساً سپاس­گزاری و تشکر کردن، زمینه­ی تشویق و موجب ازدیاد لطف و محبت طرفین است.

پیامبر اکرم(ص) فرمود: «لاینظر الله الی امرئه لا تشکر لزوجها؛8 خدا به زنی که از زحمات شوهرش تشکر نکند، نظر نمی­افکند.»

با توجه به لزوم تشکر زن از زحمات شوهر، شوهر نیز باید از تلاش و کوشش بی­دریغ همسرش سپاس­گزاری و تشکر نماید.

1. عدم تکریم و احترام یک­دیگر

حفظ حریم و رعایت احترام یک­دیگر، امری ضروری در زندگی خانوادگی است و رعایت نکردن و نادیده انگاشتن آن، موجب تنش­زایی می­گردد.

به این نکته نیز باید توجه داشت که هر کس دیگران را تکریم ­کند، در حقیقت به تکریم خود پرداخته است. زن امانت الهی است و باید با خوش­بینی با او برخورد کرد و حرمت وی را نگاه داشت.

1. مجلسی، بحار الانوار، ج100، ص249، ح38.
2. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج3، ص443، ح4538.
3. مجلسی، بحار الانوار، ج100، ص225، ح9.
4. کلینی، اصول کافی، ج2، ص642.
5. پاینده، نهج الفصاحه، ص2، ح7.
6. مجلسی، بحار الانوار، ج103، ص253.
7. شیخ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج8، ص426.
8. همان، ج15، ص250.