احترام به دیگران به­ویژه والدین، مورد توجه اکید اسلام و رسیدگی و توجه به آنان در دوران پیری دارای اهمیت است.

«وقضی ربّکَ إلاّ تَعبدُوا إلاّ إیاهُ و َبِالوالدینِ إحسَاناً إمّا یَبلغَنّ عِندَک الکبَر أحدُهُمَا أو کلاَهمَا فَلا تقل لهُمَا أف وَ لا تنهرهُما وَ قُل لهُمَا قولاً کریما؛ً1 و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر خود نیکی کنید. هر گاه یکی از آن دو یا هر دوی آن­ها نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آن­ها روا مدار و بر آن­ها فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آن­ها بگو و بال­های تواضع خویش را از محبت و لطف برای آنان بگستر و بگو پروردگارا! همان گونه که آن­ها مرا در کوچکی تربیت کردند، مشمول رحمت­شان قرار ده.»

در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است: "جاء رجل إلی رسول الله(ص) فقال: یا رسول الله إنی راغب فی الجهاد نشیطه، فقال فجاهد فی سبیل الله فإنک أن تقتل کنت حیاً عندالله ترزق و إن مت وقع اجرک علی الله و إن رجعت خرجت من الذنوب بما ولدت. فقال یا رسول الله إن لی والدین کبیرین یزعمان بأنهما بانسان بی و یکرهان خروجی؛ فقال: قم مع والدیک فوالذی بیده لا سهما بک یوماً و لیله خیر من جهاد سنه:2 مردی خدمت رسول خدا(ص) آمد و عرض کرد: «من مشتاق جهاد در راه خدایم». حضرت فرمود: «پس جهاد کن در راه خدا. اگر کشته شوی زنده و جاوید خواهی بود و روزی داده می­شوی. اگر در این راه بمیری اجر تو نزد خداوند است و هرگاه زنده باشی و به وطنت بازگردی، گناهانت آمرزیده شده و پاک هستی، همانند روزی که از مادر متولد شدی».

عرض کرد: «یا رسول الله! پدر و مادرم پیر شده­اند و می­گویند ما به تو انس داریم؛ و رفتن مرا به جهاد دوست ندارند؛ نمی­خواهند از آن­ها جدا شوم». حضرت فرمود: «پس نزد آن­ها بمان. قسم به خدایی که جان من در دست اوست، یک شبانه روز انس با آن­ها برای تو بهتر است از یک سال جهاد.»"

پس نیکی و احترام پدر و مادر در تمام حالات و دوران بر فرزندان لازم است.

امام صادق(ع) در معنای آیه­ی «واخفض لهما جناح الذل من الرحمه» چنین فرمود: «... مضاه لا تمسلاءُ عینک من النظر إلیهما إلا برأفه و راحمه ولا ترفع صوتک فوق اصواتهما ولا یدیک فوق ایدهما و لا تتقدم قدامهما؛ 3  هرگز خشمگینانه و با تندی به پدر و مادرت منگر و با نگاه خیره و خشمناک و پرتوجه به آنان نظر مکن. باید نگاهت از روی کمال رأفت و رحمت باشد. مواظب باش صدایت بلندتر از صدای آن­ها نباشد و دست تو بالای دست آن­ها نرود و  هنگام راه رفتن، پیشاپیش پدر و مادرت راه نروی.»

امام رضا(ص) فرمود: «علیک بطاعه الأب و بّره و التواضع و الخضوع و الاعظام و الاکرام له إلی ان قال: و قد قرن الله عّز و جل حقّهما بحقّه فقال الله: ان اشکر لی و لوالدیک إلی المصیر4 از پدرت اطاعت کن و به او مراتب نیکی، تواضع، خضوع، بزرگ­داشت و تکریم را معمول دار. خداوند در قرآن شریف حق پدر و مادر را قرین حق خود قرار داده و فرموده است: "شکرگزار من و پدر و مادرت باش که برگشت همه به سوی من است."»

امام صادق(ع) در این­ جا یک نکته­ی جالب را متذکر می­شوند: «به پدران و مادران خود نیکی کنید تا فرزندان شما هم به این سنت مقدس عمل کنند و به شما نیکی نمایند».5 یعنی نیکی فرزند به شما در گرو نیکی امروز شما به پدران و مادران است. به سخن دیگر، آن­چه که امروز می­کارید، فردا درو می­کنید!

آری، توجه به سالمندان، احترام به آنان، رسیدگی و دست­گیری از آنان یک دستور قرآنی و یک اصل برخاسته از تعالیم اسلامی است. قرآن کریم می­فرماید: «إما یَبلغَنّ عِندَک الِکبَر احدُهُمَا أو کلاهُما فَلاَ تَقُل لهُما اُف؛6 اگر یکی از آن دو یا هر دو (پدر و مادر) در کنار تو، به سال­خوردگی رسیدند، به آن­ها [حتی] اُف مگو.»

در ره­نمودی از پیامبر اعظم(ص) می­خوانیم:

إن من إجلال الله إکرام ذی الشبیه المسلم؛7 از جمله تجلیل خدا، بزرگ­داشت مسلمان سپیدموست.

نیز فرمود: «إن من إجلالی توقیر الشیخ من أمتی؛8 احترام به فرد سال­خورده از امت من، احترام به من است.»

همچنین فرمود: «البرکه مع أکابرکم؛9 برکت با سالمندان شما قرین است.»

امیرمؤمنان علی(ع) فرمود: «وقار الشیّب نور و زینه؛10 وقار پیری، روشنایی و زیور است.»

امام صادق(ع) نیز فرمود: «لیس منّا من لم یوقر کبیرنا و یرحم صغیرنا؛11 از ما نیست کسی که به بزرگ­سالان ما حرمت ننهد و با خردسالان ما مهربان نباشد.»

نیز فرمود: «عظّموا کبارکم و صلوا أرحامکم؛12 سال­خوردگان خود را بزرگ بدارید و صله­ی ارحام به­جا آرید.»

نتیجه

پدران باید هیبت خود را در چشم فرزندان­شان حفظ کنند و فرزندان را نسبت به خود جسور و گستاخ بار نیاورند وگرنه در روزگار پیری فرزندان­شان به آنان بی­احترامی روا خواهند داشت. در سخنی از امام عسگری(ع) آمده است:

جرأه الولد علی والده فی صغره تدعوا إلی العقوق فی کبره؛13 جرأت و جسارت فرزند در خردسالی به پدر، زمینه­ی جسارت به پدر در بزرگ­سالی را فراهم می­آورد.

آن­ چه از ره­نمودهای پیامبر اعظم اسلام(ص) در رعایت حقوق والدین به دست می­آید عبارت است از:

1.      تأمین بهداشت روانی والدین و کاهش نگرانی آنان در مورد عاقبت­شان در دوران پیری

2.      فرزندان باید بدانند که هر چه از این دست بدهند از دستی دیگر می­گیرند زیرا دنیا، دار مکافات است و چیزی از چشم خدا پنهان نیست و هر احسانی که در حق هر کسی به­ویژه والدین مبذول شود، گم نخواهد شد؛

3.      احترام به سالمندان، احتران به خداست و انسان خداباور به خاطر خدا، به پیران و سال­مندان احترام می­گذارد؛

4.      احترام به بزرگ­سالان، اثر وضعی خاصی دارد، یعنی عکس العمل ویژه­ای را در پی دارد که عبارت است از: جلب الطاف الهی و تحقق «حق شناسی» فرزندانش در برابر او؛

5.      وظایف فرزندان در برابر والدین و حفظ حقوق آن­ها در روزگار پس از مرگ آن­ها نیز ادامه دارد. بنابراین، بعضی عبادت­های آنان را باید پسر بزرگ­تر قضا نماید.

1.      اسراء، آیه­ی 23.

2.      مجلسی، بحار الانوار، ج74، ص66.

3.      طبرسی، مجمع البیان، ج6، ص411.

4.      نوری، مستدرک الوسائل، ج15، ص186، ح17920.

5.      مجلسی، بحار الانوار، ج17، ص184.

6.      اسراء، آیه­ی 23.

7.      کلینی، کافی، ج2، ص165.

8.      محمدی ری شهری، میران الحکمه، ح9927.

9.      مجلسی، بحار الانوار، ج75، ص137.

10. ترجمه­ی غررالحکم و دررالکلم، ح9927.

11. کلینی، کافی، ج2، ص165.

12. محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ح9925.

13. مجلسی، بحار الانوار، ج75، باب 29، ح1، ص374.