چکیده

خانواده رکن اساسی جامعه­ی انسانی است و شرط پویایی و استواری آن، وجود روابط صحیح و پای­دار میان همسران است. آگاهی یافتن به این گونه روابط، نیازمند آشنایی هر یک از اعضا با وظایف و حقوق خویش است. قرآن کریم و روایات معصومین(ع) به­عنوان عالی­ترین راه­نمایی حیات بشر، بهترین هدایت­گر در این مسیر است. در این مقاله با رجوع به ره­نمودهای حکیمانه­ی این کتاب عظیم و روایات معصومان(ع)، راه­های عوامل تحکیم خانواده را مورد بررسی قرار می­دهیم.

عوامل مؤثر در تحکیم خانواده

به طور کلی این عوامل بر دو دسته تقسیم می­شود:

1.      عوامل برون خانواده

2.      عوامل درون خانواده

1.      عوامل برون خانواده

این عوامل نیز در سه محدوده­ی فرهنگ و محیط اجتماعی، اقتصاد جامعه و خانواده­های ما قبل خلاصه می­شود.

1.      فرهنگ و محیط اجتماعی

روابط انسان، انعکاس آموخته­های پیرامونی اوست. فرهنگ و نحوه­ی زیست هر فرد، از اولین عوامل مؤثر در روابط او است، به­طوری که از رفتار یک جامعه می­توان وضعیت فرهنگی و محیط رشد مردم آن را ارزیابی کرد. از این روست که هنجارهای رفتاری در اقوام و ملت­های مختلف، متفاوت است.

روابط اعضا در خانواده نیز، متأثر از ادبیات محیط و آموخته­های غیرمستقیمی است که از اطراف دریافت می­شود.

صبوری، مدارا، حفظ عفت، پای­بندی به خانواده و همسر یا برعکس پرخاش­گری، عدم سازش، طغیان­گری و بی­بندوباری از ویژگی­هایی است که خانواده­ها تا حدود زیادی از محیط خود می­آموزند. یکی از عوامل مؤثر در تحکیم روابط خانواده، داشتن محیطی سالم و هدایت­گر است. در آموزه­های دینی، تأکید فراوان بر طهارت محیط، حفظ حدود الهی در جامعه و صیانت از فرهنگ اجتماعی از طریق امر به معروف و نهی از منکر، همه به دلیل تأثیر قهری مفاسد بر فرد و خانواده است. «کنتم خیر امه اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر1؛ شما بهترین امتی بودید که به سود انسان­ها آفریده شده­اند (چه این که) امر به معروف و نهی از منکر می­کنید.»

از این آیه به­دست می­آید که خداوند امت مسلمان را به­شرط امر به معروف و نهی از منکر بهترین امت می­نامد؛ زیرا اصلاح محیط از وظایف واجب مسلمین است.

2.      اقتصاد جامعه

از دیگر عوامل مؤثر در روابط خانواده، اقتصاد کلان در جامعه است. از آن جا که میزان درآمد خانواده و رفاه نسبی مردم، متأثر از اقتصاد عمومی است، همه­ی شئون خانواده، تحت تأثیر این جریان خواهد بود. اقتصاد ضعیف، خانواده­های فقیر در پی خواهد داشت و روابط در خانواده­ی فقیر با خانواده­ای بی­نیاز متفاوت است.

در چنین خانواده­هایی، تلاش پدر به تنهایی جواب­گو نیست؛ مادر مجبور به کار در خارج  از منزل است و گاه فرزندان نیز وارد بازار کار می­شوند. این تلاش همگانی، اگر همراه با فرهنگ اشتغال جمعی نباشد و مادران و پدران، نسبت به تنظیم روابط عاطفی با یک­دیگر و فرزندان توجه نداشته باشند و درصدد جبران  برنیایند، در فرهنگ روابط اعضا مؤثر خواهد افتاد و در خانواده ایجاد فاصله و تنهایی خواهد کرد.

این نکته، از مسائل مهم مورد ابتلای مادران شاغل در سراسر جهان است؛ زیرا  اشتغال مادران و جدایی آنان از کودکان در سنین مختلف، از عواملی است که در روان کودک و تعادل رفتاری وی مؤثر است. از دیدگاه بسیاری، سپردن کودکان به سازمان­های خاص، آن هم در زمانی که کودک بیشترین نیاز را به مادر دارد، موجبات بروز نابه­سامانی­های روانی خاص را  در بزرگ­سالی فراهم می­آورد.2

در آموزه­های دینی، بر رابطه­ی فرزندان با خانواده­های پیشین تأکید فراوان و مایه­ی برکت دانسته شده است. احترام به والدین، سرپرستی و نگه­داری بزرگ­سالان و تأمین نیازهای آنان و همچنین وجوب نفقه­ی پدر و مادر، مادربزرگ و پدربزرگ، از سفارشات اکید دین اسلام است. قرآن کریم در همین زمینه می­فرماید: «و وصینا الانسان بوالدیه حسنا؛3 ما به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند.»

و در آیه­ی دیگر می­فرماید: «و وصینا الانسان بوالدیه ... ان اشکرلی و لوالدیک و الی المصیر؛4 ما به انسان درباره­ی پدر و مادرش سفارش کردیم ... و [به او توصیه کردیم که] شکر برای من و برای پدر و مادرت به­جا آور که بازگشت همه­ی شما به­سوی من است.»

و نیز در آیه­ی دیگر می­فرماید: «و اذا اخذنان میثاق بنی اسرائیل لا تعبدون الا الله و بالوالدین احسانا و ذی القربی ...؛5 به یاد آور زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و نسبت به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بی­نوایان نیکی کنید.»

از این آیات به­خوبی فهمیده می­شود که احترام به بزرگ­ترها و به هر کس که به انسان خدمتی کرده، وظیفه است و از آداب و اخلاق خوب شمرده می­شود، اما والدین جایگاه بالاتر از احترام را دارند؛ اطاعت آنان لازم است مگر در مورد شرک و معصیت خدا. «و ان جاهداک لتشرک بی ما لیس لک به علم فلا تطعهما؛6 اگر والدین بکوشند تا به من (خداوند) از روی جهل، شرک­ورزی، از امر آن­ها اطاعت مکن.»

عوامل درونی تحکیم خانواده

1.      آرامش روحی و روانی

اولین حکمت در تشکیل خانواده که قرآن کریم و روایات معصومان(ع) آن را با صراحت بیان کرده است، رسیدن به آرامش روحی و روانی است. در همین زمینه قرآن شریف می­فرماید: «و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه ان فی ذلک لایات لقوم یتفکرون؛7 از نشانه­های او این که همسران از جنس خودتان برای شما آفرید تا درکنار آنان آرامش یابید و در میان­تان مودت و رحمت قرار داد در این نشانه­هایی است برای گروهی که تفکر می­کنند.»

2.      ایمان و دین­داری

در آموزه­های دینی ایمان و دین­داری یکی از عوامل بسیار مهم و اساسی در تحکیم خانواده است. اگر ما به قرآن کریم و روایات پیشوایان دین مراجعه کنیم به­خوبی می­فهمیم که ایمان نقش مهمی درتحکیم خانواده دارد. در همین زمینه قرآن شریف می­فرماید: «و لا تنکحوا المشرکات حتی یؤمن و لامه مؤمنه خیر من مشرکه و لو اعجبتکم و لاتنکحوا المشرکین حتی یؤمن و لعبد مؤمن خیر من مشرک ولو اعجبکم اولئک یدعون الی النار والله یدعوا الی الجنه؛8 با زنان مشرک تا زمانی که ایمان نیاورده­اند ازدواج نکنید، اگر چه به دلیل مال یا جمال و مقام (موقعیت) شما را به شگفتی آورند و زنان خود را به ازدواج مردان مشرک و بت­پرست تا ایمان نیاورده­اند در نیاورید اگر چه (مال و زیبایی و موقعیت آنان) شما را به شگفتی آورد، زیرا آن­ها شما را به­سوی آتش دعوت می­کنند و خداوند شما را به بهشت و آمرزش دعوت می­نماید.» همچنین رسول خدا(ص) می­فرماید: «هر کس با زنی برای مالش ازدواج کند خدا او را به همین امر واگذار می­نماید و هر کس که برای جمالش ازدواج کند به چیزی می­رسد که از آن کراهت دارد و هرکس که برای دین­داری ازدواج کند خداوند هر سه را برای او جمع می­کند.»9

و نیز امام صادق(ع) می­فرماید: «اگر مرد با زنی برای مالش یا جمالش ازدواج کند به همین امر واگذار می­شود. ولی اگر برای دین­دار بودن او ازدواج کند خدا مال و جمال را  نیز نصبیش می­گرداند.»10

البته اسلام مخالف زیبایی و ثروت نیست. اگر زنی دارای دین و مال و یا دین و زیبایی باشد چه بهتر، اما اگر امر دایر باشد بین دین­دار و زیبا یا دین­دار و ثروتمند، دین­دار مقدم است، زیرا زن دین­دار مایه­ی سعادت و خوش­بختی انسان است.

رسول خدا(ع) می­فرماید: «از سعادت و خوش­بختی مرد آن است که زن صالح و پاک­دامن داشته باشد.»11

از این آیه و روایت استنباط می­شود که ایمان نقش مهمی در تحکیم خانواده دارد، چون مرد و زن یک عمر می­خواهند با هم زندگی کنند و تحت تأثیر عقائد و افکار و رفتار و اخلاق یک­دیگر نیز قرار خواهند گرفت.

3.      عمل صالح

خداوند در این آیه شرط رسیدن به حیات طیبه و دخول در بهشت و اجر عمل را، ایمان و عمل صالح ذکر می­کند و این دو، تنها در محیط خانواده کسب می­شود.

دین اسلام، هیچ گونه فرق میان زن و مرد در کسب حقوق معنوی نگذاشته است: «کل نفس بما کسبت رهینه12 آری هر کس در گرو اعمال خویش است.»

«والذین یقولون ربنا هب لنا من ازواجنا و ذریاتنا قره اعین و اجعلنا للمتقین اماما؛13 و کسانی که می­گویند: "پروردگارا! از همسران و فرزندان­مان مایه­ی روشنی چشم ما قرار ده، و ما را برای پرهیزگاران پیشوا گردان."

«قره» از ماده­ی «قرّ» است و منظور از قره اعین، آرامش دیدگان است. چشم انسان در چیزی که خوشایند اوست، آرام می­گیرد. در این آیه بندگان رحمان از خداوند درخواست می­کنند که: «همسران و فرزندان ما را مایه­ی آرامش چشم ما قرار ده» و از آن جا که چشم و دل مؤمن جز به رضای حق آرام نمی­گیرد، نتیجه­ی آیه این است: «پروردگارا، نسل و اهل خانه­ی ما را در مسیر خود و مورد رضای خود قرار ده.»

خلاصه این که مؤمنین – عباد الرحمن – علاوه بر انجام مسئولیت خود در قبال تأمین حقوق معنوی خانواده، برای کمال معنوی آنان و رسیدن به رضای حق، دعا نیز می­کنند.

شاید انگیزه برای این خیرخواهی و دعا، این آیه باشد: «والذین آمنوا و اتبعتهم ذریتهم بایمان الحقنا بهم ذریتهم و ما التنهم من عملهم من شی کل امری بما کسب رهین؛14 کسانی که ایمان آوردند و فرزندان­شان به پیروی از آنان ایمان اختیار کردند، فرزندان­شان را «در بهشت» به آنان ملحق می­کنیم؛ و از پاداش عمل­شان چیزی نمی­کاهیم و هر کس در گرو اعمال خویش است.»

در تفسیر «قرطبی»، ذیل همین آیه از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که فرمودند: «خداوند ذریه­ی مؤمن را در بهشت هم­درجه­ی او قرار می­دهد؛ هر چند آن ذریه از حیث عمل و پاداش از او نازل­تر باشند. برای آن که به وجود ایشان و پیوستگی ایشان، چشم روشن شود.»15

4.      عقل و هوش

یکی از عوامل بسیار مهم در تحکیم خانواده عقل و خرد است، چون اداره و تداوم و پیمودن راه راست و حل مشکلات زندگی کار ساده­ای نیست. اگر دو همسر با هم تفاهم داشته باشند و موقعیت یک­دیگر و شرایط امکانات زندگی را خوب درک کنند می­توانند زندگی را بر پایه­ی صحیح استوار سازند و به انجام وظیفه مشغول باشند و به کانون خانواده صفا و محبت و گرمی دهند و با عقل و درایت مشکلات را حل و فصل نمایند.

همسر عاقل امکانات خانواده و شرایط و اوضاع زندگی را خوب درک می­کند، توقعات بی­جا و بلند­پروازی ندارد تا همسرش را در فشار قرار دهد. اکثر اختلافات خانواده و کشمکش­های زندگی، معلول جهالت و نادانی زن و شوهر، یا یکی از آن­ها  است. زوجین هر چه عاقل­تر باشند بهتر می­توانند همسرداری کنند و وسیله­ی آسایش و خوشی همدیگر را فراهم سازند و از اختلافات و مشکلات بکاهند.

همسر عاقل، گذشت و بردباری دارد و با بهانه­های کوچک و جزیی زندگی را متلاشی نمی­سازد.16

به علاوه، عقل و هوش زن و شوهر در فرزندان نیز تأثیر دارد. فرزندان خانواده­ی خوش­فهم و باهوش، غالباً زیرک می­شوند و برعکس، حماقت و نادانی پدر و مادر نیز در فرزند تأثیر دارد. همسر باهوش و عاقل بهتر می­تواند نسبت به تعلیم و تربیت فرزندانش انجام وظیفه نماید. آری عقل و درایت یکی از عوامل تحکیم خانواده محسوب می­شود که به هنگام گزینش همسر باید کاملاً مورد توجه قرار بگیرد. در همین زمینه امام علی(ع) می­فرماید: «با انسان احمق و نفهم ازدواج نکنید زیرا معاشرت با او بلایی است عظیم و فرزندانش نیز ضایع خواهند شد.»17

همچنین امام صادق(ع) می­فرماید: «من کان عاقلاً کان له دین دخل الجنه؛18 هر کس عاقل باشد، دین دارد و هرکس دین داشته باشد بهشت می­رود.»

و نیز در روایت دیگر می­فرماید: «ان الثواب علی قدر العقل؛19 ثواب هر کس به اندازه­­ی عقلش است.»

همچنین رسول خدا(ص) به حضرت علی(ع) فرمود: «یا علی! هیچ فقری بدتر از نادانی و جهالت نیست و هیچ مالی سودمندتر از عقل نیست.»20

از این روایات استفاده می­شود که در میان فضائل و کمالات بشری هیچ فضیلتی به پایه­ی عقل و خرد انسان نمی­رسد زیرا حیات ملت­ها، سعادت و خوش­بختی آن­ها در سایه­ی عقل و خرد است و این سعادت و خوش­بختی، بدون عقل و خرد میسر نیست؛ زیرا عقل و دانشمند است که می­تواند جهانی را از گم­راهی و تاریکی­های جهل و نادانی نجات دهد.

عقل و خرد نقشی اساسی در تحکیم خانواده دارد، زیرا بدون تعقل و تفکر انسان رستگار نمی­شود. حتی اگر که علم هم داشته باشد، این امر به تنهایی نمی­تواند در پیش­رفت زندگی کافی باشد و علم مقدمه­ای بر تعقل و تفکر است.

و شاید بدین دلیل باشد که جهل و نادانی، ریشه­ی بسیاری از بدبختی­ها و شقاوت­های خانواده­ها است و عقل و خرد انسان است که مایه­یخوش­بختی و سعادت خانواده­ها می­شود.

عقل انسان سبب تحکیم خانواده و سبب رشد کمالات اخلاقی و تربیتی آن­ها می­شود، زیرا عقل ستون هستی انسان است و این چیزی است که خود امام صادق(ع) فرموده­اند: «ستون هستی انسان عقل است. عقل انسان چشمه­ی هوش، فهم و حفظ دانش و خرد و دانش زندگی او را کامل می­کند و کلید حل مشکلات در زندگی و کار او است. وقتی عقلش به کمال می­رسد زندگی­اش را روشنایی می­بخشد و تدبر و نظم بر زندگی وی حاکم می­گردد و در این صورت می­داند که چه کارهایی به نفع اوست و چه برنامه­هایی از مطلوبیت برخوردار است. وقتی این را فهمید و شناخت، روش زندگی و شرایط بندگی خود و عالم بالا و حق را می­شناسد و در یگانه­پرستی خدا  دل داده، به فرمان او مخلص­تر گردد و چون چنین کند از دست­رفته­ها را به چنگ آورد و  برنامه­های آینده­ی خود را تنظیم کند و بداند که در چه وضعی است، برای چه در آن جاست، ازکجا آمده و به کجا می­رود.»21

5.      تفاهم اخلاقی

پنجمین عامل از عوامل تحکیم خانواده تفاهم اخلاقی است. اگر زن و شوهری که باید یک عمر با هم به سر برند، خوش اخلاق باشند زندگی آن­ها شیرین و دل­پذیر و گرم و باصفا خواهد بود و با تفاهم اخلاقی مشکلات زندگی را حل و فصل خواهند کرد.

و برعکس اگر هر دو یا یکی از آن­ها بداخلاق باشد زندگی بر هر دو نفر و اهل خانه سخت خواهد بود و چیزی نمی­تواند تلخی آن را شیرین سازد.

اخلاق نیک یکی از بهترین عوامل تحکیم خانواده محسوب می­شود مانند: تقوا، راست­گویی، امانت­داری، خوش­اخلاقی، خوش­زبانی، خیرخواهی، پاکیزگی، با­ادبی، گذشت، بردباری، وظیفه­شناسی، نجابت، عفت، کم­توقعی، نرم­خویی، رعایت اقتصاد در زندگی، شجاعت و ایثار و ... این قبیل صفات از مکارم اخلاق و مزایای واقعی هر انسان محسوب می­شود.22

برعکس، صفات زشت از نقاط و ضعف انسان محسوب می­شود، مانند بی­تقوایی، تندخویی، پرروئی، بدزبانی، ترسویی، نفاق، پرتوقعی، بخل، کثیف بودن، ولخرجی و ... این­ها از نقاط منفی انسان محسوب می­شوند و در همین زمینه روایات فراوانی آمده است. رسول خدا(ص) می­فرماید: «اذا جائکم من ترضون خلقه و دینه فزوجوه الا تفعلوه تکن فتنه فی الارض و فساد کبیر؛23 اگر کسی به­عنوان خواستگار به نزد شما آمد که خلق و دینش را می­پسندید با او ازدواج کنید و اگر به دستور عمل نکنید فتنه و فساد بزرگی در زمین به وجود خواهد آمد.»

و نیز در روایت دیگر می­فرماید: «زوجها من رجل تقی فانه ان احبها اکرمها و ان ابغضها لم یضلمها؛ دخترت را به ازداوج انسان مقتی و پرهیزگار درآور؛ زیرا اگر دخترت را دوست داشته باشد او را اکرام و احترام می­کند و اگر نسبت به او بغض داشته باشد به او ظلم نمی­کند.»24

حسین بشار واسطی می­گوید: «به امام رضا(ع) نوشتم، یکی از خویشاوندان از دخترم خواستگاری کرده است اما بداخلاق است امام(ع) فرمود: "اگر بداخلاق است دختر به او نده."»25

توافق اخلاقی، ارزش فراوان دارد، به اندازه­ای که گفته­اند: «وجود توافق اخلاقی در میان زوجین آن قدر ارزش دارد که به­خاطر آن می­توان رنج هر گونه سختی و کم­بودی را بر خود هموار کند.»26

در روایات نیز تعبیرهای جالبی وجود دارد: «پنج خصلت است که هر کسی یکی از آن­ها را نداشته باشد همواره زندگی­اش ناقص، خردش گسسته و دلش مشغول خواهد بود:

1.      سلامتی بدن 2. امنیت 3. گسترش در روزی 4. انیس موافق

راوی می­گوید: "عرض کردم انیس موافق چیست؟" امام(ع) فرمود: "همسر صالح، فرزند صالح و دوست صالح و پنجمی که همه­ی این خصلت­ها را در خود دارد وقار و سکینه است."»27

در روایات دیگر، به­صورت­های دیگری مطرح شده است. هر فرازی از این احادیث، دارای نکاتی است که هر کس درست بیندیشد، می­داند که اگر هر کدام در وجود انسان نباشد، زندگی ناگواری را خواهد داشت. سلامتی، امنیت و بی­نیازی را  کسی  به خوبی درک می­کند که آن­ها را از دست داده باشد.

همسر موافق نیز، یکی از بزرگترین نعمت­های خدواند است که به­راستی زندگی انسان با او آرامش می­گیرد و صفا و لذت را به ارمغان می­آورد. مهم­تر از همه توافق اخلاقی است که در اولین روزهای انتخاب باید آن را در نظر داشت.

نتیجه­گیری

از مجموع مطالب گذشته به­دست می­آید که قرآن کریم و روایات معصومین(ع) به­عنوان عالی­ترین راه­نمایی حیات بشر است که نقش مهم در تحکیم خانواده دارد. ما این عوامل تحکیم خانواده را به سه دسته تقسیم کردیم:

1.   عوامل درونی تحکیم خانواده؛ از آیات قرآن کریم و روایات معصومین(ع) به­خوبی استنباط می­شود که قرآن شریف بهترین عوامل تحکیم خانواده را برای پیروانی خود بیان کرده است و ما به چند تای آن اشاره کردیم مانند آرامش روحی و روانی، ایمان و عمل صالح، عقل و هوش و تفاهم اخلاقی را مورد بررسی قرار دادیم.

2.   عوامل بیرونی تحکیم خانواده را بیان کردیم مثل فرهنگ محیط اجتماعی، اقتصادی جامعه و ارتباط با خانواده­های پیشین که از عوامل مهم تحکیم خانواده به حساب می­آید.

3.      دسته­ی سوم، اصول تحکیم خانواده است که ما دو اصل مهم آن را از دیدگاه قرآن و روایات بیان کردیم.

پی نوشت ها::

1.      آل عمران، آیه­ی 110.

2.      جامعه شناسی خانواده، ص172.

3.      عنکبوت، ِآیه­ی 8.

4.      لقمان، آیه­ی 14.

5.      بقره، آیه­ی 83.

6.       عنکبوت، آیه­ی 8.

7.      روم، آیه­ی 21.

8.      بقره، آیه­ی 21.

9.      حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج14، ص31، بیروت؛ دار احیاء التراث.

10.  کلینی، محمد بن یعقوب، فروع الکافی، ج5، ص333، بیروت: دار الاضواء، سال 1405.

11.  همان، ص327.

12.  فرقان، آیه­ی 74.

13.  همان، آیه74.

14.  طور، آیه­ی 21.

15.  قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج17، ص45، بیروت: دارالکتب العلمیه، سال 1420.

16.  امینی، ابراهیم، انتخاب همسر، ص102، تهران: مؤسسه­ی انتشارات امیرکبیر، سال 1378.

17.  نوری الطبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج14، ص193، قم: مؤسسه­ی آل البیت، 14.

18.  کلینی،محمد بن بعقوب، اصول کافی، ترجمه­ی آیت­الله کمره­ای، محل نشر، انتشارات اسوه، سال 1379.

19.  همان، ص13.

20.  همان، ص30.

21.  همان، ص70

22.  انتخاب همسر، ص106.

23.  وسائل الشیعه، ج14، ص51.

24.  طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص33، تهران، سال1376.

25.  وسائل الشیعه، ج14، ص54.

26.  صداقت، محمد عارف، زمزم معارف، ش16؛ ص39، قم: سال 1387.

27.  همان. به نقل از بحار الانوار.

منابع:

قرآن کریم

1.      امینی، ابراهیم، انتخاب همسر، چاپ هشتم، تهران: موسسه­ی انتشارات امیرکبیر، سال 1378.

2.      حر عاملی، محد بن حسن، وسائل الشیعه، بیروت دار احیائی التراث (بی­تا).

3.      رشدپور، مجید، روش­های تربیتی، چاپ اول، تهران: انجمن اولیاء و مربیان،جمهوری اسلامی، ایران، سال1370.

4.      ساروخانی، باقر، جامعه شناسی خانواده، تهران: انتشارات سروش، سال 1379.

5.      سایت اینترنتی.

6.       سیاسی، علی­اکبر، نشریه­ی مربوط به شخصیت، تهران: چاپ دانشگاه تهران، سال 1354.

7.      صداقت، محمد عارف، زمزم معارف، ش16، ص39، قم: 1378.

8.      طباطبایی، محمد حسن، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه­ی الاعلمی للمطبوعات.

9.      طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، تهران: سال 1376.

10.  فرجاد، محمد حسین، آسیب­شناسی اجتماعی، تهران، بدر سال 1363.

11.  قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، بیروت: دارالکتب العلمیه سال 1420.

12.  قنادی، منصور، جامعه­شناسی مفاهیم کلیدی: تهران، آوای نور، سال 1375.

13.  کلینی، محمد بن یقعوب، اصول کافی، چاپ چهارم، ترجمه­ی آیت­الله کمره­ای، محل نشر، انتشارات اسوه، سال 1379.

14.  کلینی، محمد بن یعقوب، فروع الکافی، بیروت دار الاضواء، سال 1405.

15.  مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه­ی الوفاء، سال 1403.

16.  مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، قم: مدرسه­ی امیرالمؤمنین، سال 1363.

17.  نجاریان، فرزانه، عوامل مؤثر در کارایی خانواده، دانشگاه آزاد اسلامی(پایان­نامه­ی کارشناسی ارشد، سال 1375.

18.  نوری الطبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسه­ی آل البیت، سال 1407.