امر به‌معروف و نهى‌از‌منکر در سیره‌ی عملى معصومان(ع)

 اشاره:

 امر به‌معروف و نهى‌از‌منکر از جمله فروع دین و واجبات اسلام است که در اسلام سفارش فراوانى نسبت به آن صورت گرفته و از جای‌گاه و اهمیت والایى برخوردار است. چه بسا هر نهالى پس از غرس، در مسیر رشد خود در معرض آفت‏ها و تندبادهایى قرار گیرد که عدم توجه به آن آفات و آسیب‏ها سبب از بین رفتن و پژمردن آن مى‏گردد. آسیب‌زدایى از جامعه‌ی اسلامى نیز از جمله وظایف هر فرد مسلمان است. واجب است که آحاد مردم با امر به‌معروف و نهى‌از‌منکر تداوم حیات جامعه‌ی خویش را تضمین نمایند.

 در سال جارى به‌دلیل بهار شمسى و ربیع قمرى نیکوست توجه ویژه‏اى به این فریضه‌ی الهى در مسافرت‏ها و تعطیلات داشته باشیم.

 امر به‌معروف و نهى‌از‌منکر در قرآن

 در قرآن کریم آیات فراوانى نسبت به این موضوع آمده، به‌عنوان نمونه:  کسانى که به خدا و روز رستاخیر ایمان دارند و امر به‌معروف و نهى‌از‌منکر مى‏کنند و آنان رستگارانند.1

 خداوند در جاى دیگر امر به‌معروف و نهى‌از‌منکر را از سوى خود دانسته و در ضرورت آن مى‏فرماید: به‌درستى که پروردگار دستور به عدل و احسان و نیکى به نزدیکان داده و از فحشا و منکر نهى نموده است.2

 از این آیه به‌خوبى ضرورت این فریضه مشخص مى‏شود.

 امر به‌معروف و نهى‌از‌منکر در سخن معصومان (ع)

 سخنان گهربار معصومان (ع) بهترین تفسیر‌کننده‌ی آیات الهى است و از برآیند آن ضرورت این موضوع بیشتر آشکار مى‏شود. براى امر به‌معروف در سخنان معصومان (ع) کارکردهاى آشکار و نهان بسیارى بر‌شمرده شده است، از جمله‌ی آن سربلندى مسلمانان و عدم تسلّط اشرار بر شئون جامعه‌ی اسلامى است. امیرمؤمنان (ع) در این باره مى‏فرماید: امر به-معروف و نهى‌از‌منکر را ترک نکنید که اشرار [قوم] شما بر شما مسلط خواهند شد.3

 حتى این مسئله سبب عدم استجابت دعاى خوبان نیز شده و جامعه در مخمصه‏اى تاریک و رهایى‏ناپذیر مى‏افتد. رسول خدا (ص) مى‏فرماید: اگر [مؤمنان] امر به‌معروف و نهى‌از‌منکر نکنند خداوند اشرار را بر آنان مسلط مى‏گرداند به‌گونه‏اى که خوبان آنان دعا مى‏کنند ولى دعایشان مستجاب نمى‏شود.4

 امر به‌معروف در سیره‌ی عملى اهل‏بیت‌(ع)

 سیره و رفتار معصومان (ع) خود کتابى روشن از برترین و والاترین آموزه‏هاى اخلاقى است و رفتار آنان برترین الگو براى بشریت است. در ادامه، به خوبى روشن مى‏شود که امر به معروف آموزه‏اى بلند از اخلاق و عرفان معصومان (ع) است.

 1. برترین پند:

 سفارش‏هاى معصومان (ع) به مردم به‌ویژه نسل جوان راهنماى خوبى براى زندگى است، نوشته‏اند:

 جوانى از اهالى کوفه بود که حسن بن ابى الحسن بصرى نام داشت. وقتى حکومت امیر‌مؤمنان‌(ع) استقرار یافت روزى امام را در کوچه‏هاى کوفه دید و به‌دنبال او به‌راه افتاد. امام متوجه شد که کسى به‌دنبال او مى‏آید. ایستاد و پشت سرش را نگریست و فرمود: اى جوان! آیا کارى داشتى؟ او پاسخ داد: آرى اى پیشواى مؤمنان! دوست دارم به من پندى بیاموزى که پروردگارم مرا بدان سود بخشد. امام در پاسخش فرمود: اى جوان! هر کس با خداى خویش با راستى رفتار نماید شجاعت مى‏یابد و هر کس نسبت به دین خود بهراسد از هلاکت سالم مى‏ماند و هر کس به‌دنیا با زهد روى آورد چشمش به‌دیدن پاداش پروردگارش روشن مى‏شود. آیا بیش از این برایت بگویم؟ او با اشتیاق پاسخ داد: آرى مولاى من. امام ادامه داد: هر کس سه ویژگى را دارا باشد دنیا و آخرتش سالم مى‏ماند، اول آن که امر به‌معروف و نهى‌از‌منکر کند و خود نیز به آن معروف گردن نهد. دوم کسى که نهى از منکر نماید و خود نیز از آن منکر دورى گزیند، سوم آن که در همه حال دامن به‌گناه نیالاید و از حدود الهى مراقبت نماید.5

 2. عرضه دین: از جمله عادات پسندیده‏اى که نزدیکان معصومان‌(ع) در عصر حضور ایشان داشتند عرضه کردن دین به امام خویش بود. بدین نحو که به‌محضر امام شرفیاب مى‏شدند و معتقدات خود را بیان داشته و از امام مى‏خواستند تا با ارشاد و امر به‌معروف خویش کاستى و نقصان آن را گوشزد نمایند. نوشته‏اند: عمرو بن حریث خدمت امام صادق‌(ع) رسید و امام را در منزل برادرشان یافت و به آن جا مى‏رفت تا دین خود را به امام عرضه نماید.

مقابل امام نشست و عرض کرد: فدایت شوم! آیا دین خود را به شما عرضه بنمایم؟ امام سرش را تکان داد و فرمود: آرى! بیان کن! گفت: من شهادت مى‏دهم که جز خداى یگانه خداى دیگرى شایسته پرستش نیست و محمد‌(ص) بنده و فرستاده‌ی اوست و روز قیامت در پیش است و هیچ شکى در آمدن آن نیست. نمازو روزه و حج و زکات نیز بر بندگان خدا واجب است و ... من بر این روش زندگى مى‏کنم و با همین دید از دنیا خواهم رفت. امام در پاسخ او فرمود:

 اى عمرو بن حریث! به خدا سوگند دین من و پدران من نیز همین است. پرهیزگار باش! و زبانت را جز بر سخن خیر نگه‏دار! و نگو من به اراده‌ی خودم هدایت شدم. بلکه پروردگار تو را هدایت کرده است، پس شکرگزار پروردگار خویش و نعمت هدایت باش. از کسانى مباش که حاضر است سرزنش‏اش کنند و چون غایب شود پشت سر او غیبت نمایند. مردم را بر دوش خود سوار مکن و گناه دیگرى را به گردن خود مگیر و بر خویشتن مسلّط مساز؛ زیرا ممکن است کمرت را بشکند و در زندگى خودت درمانده شوى.6

 3. واپسین امر به‌معروف: نوعاً آدم در حال احتضار، در واپسین لحظات عمر خویش تلاش مى‏کند تا مهم‏ترین سخنان خود را با بازماندگان خویش که در کنار بسترش آماده شده‏اند عنوان نماید؛ چرا که فرصت را غنیمت شمرده و آخرین کلام خود را بازگو مى‏کند. چه زیباست که مى‏بینیم حضرات معصومان ما، در واپسین لحظات نیز دیگران را امر به‌معروف مى‏نمایند و براى آنان خیر و نیکى و هدایت طلب مى‏کنند. نوشته‏اند ابابصیر براى عرض تسلیت درگذشت امام صادق‌(ع) به خانه‌ی ایشان رفت و به همسر امام حمیده شهادت امام را تسلیت گفت. همسر امام به‌محض دیدن او گریست و از گریه‌ی حمیده اشک او نیز سرازیر شد. حمیده گفت: اى ابابصیر! اگر در واپسین لحظات در کنار بستر امام حضور مى‏داشتى اتفاق عجیبى را مى‏دیدى!

 او پرسید: چه اتفاقى؟ حمیده گفت: دقایق واپسین عمر امام بود که براى لحظه‏اى چشمان خود را گشود و فرمود: همین حالا تمامى خویشان و بستگان مرا حاضر کنید. ما همگى در کنار بستر او جمع شدیم تا ببینیم امام با ما چه کار دارد.

 او نگاهى به همگى حاضران کرد و ما را به انجام معروفى سترگ دستور داد. امام فرمود: کسانى که نماز را سبک بشمارند هرگز از شفاعت ما برخوردار نخواهند شد.7

 این برترین ارشاد و امر به‌معروف براى جامعه‌ی مسلمانان است که امام ترجیح داد آخرین سخن را ارشاد امت قرار دهد.

 برخى شرایط امر به‌معروف در سیره‌ی اهل‏بیت‌(ع)

 1. عامل بودن به‌معروف: اسلام هیچ‏گاه بر‌نمى‏تابد که فردى براى نجات دیگرى، خود را در دام تباهى و فساد بیندازد؛ به این معنى که خود فرد نیز موضوعیت دارد و اجازه نمى‏دهد که کسى براى پاک شدن دیگرى خود را آلوده سازد. از جمله مهم‏ترین شرایط امر به‌معروف این است که فردى که امر به‌معروف مى‏کند در درجه‌ی اول عامل به معروف باشد.

 نوشته‏اند روزى حسن بصرى در مقابل گروهى از مردم ایستاده بود و با سخنان خود آنان را امر و نهى مى‏کرد و به اصطلاح خود آنان را پند مى‏داد. امام سجاد‌(ع) سخنان او را شنید و نزد او رفت و با اشاره دست فرمود: اى حسن بصرى! اندکى ساکت بمان تا من از تو سؤالى بکنم، تو که این‌گونه مردم را به‌قول خود ارشاد مى‏کنى آیا در سرانجام کار از این حال که بین خود و خدا دارى راضى خواهى بود؟ پاسخ داد: خیر راضى نخواهم بود. امام دوباره پرسید: آیا در فکر تغییر و اصلاح این وضع خودت هستى تا به وضع و حال شایسته‏اى برسى یا نه؟ حسن بصرى سر به‌زیر انداخت و گفت: هر بار که تصمیم مى‏گیرم که وضع خود را تغییر دهم شکست مى‏خورم و همیشه عهدم در حد حرف باقى مى‏ماند. امام فرمود: آیا امید دارى بعد از محمّد‌(ص) پیامبرى بیاید که تو سابقه‌ی آشنایى با او را داشته باشى؟ پاسخ داد: نه! امام دوباره پرسید: در مورد این جهان چه، آیا فکر مى‏کنى غیر از این جهان، جهان دیگرى بیاید تا تو کار نیک در آن انجام دهى؟ پاسخ منفى داد. امام فرمود: اگر کسى اندکى هم عقل داشته باشد به همین اندازه که تو راضى هستى راضى خواهد بود. تو که تلاشى در درست کردن وضع خود ندارى پس چرا مردم را امر به‌معروف و نهى‌از‌منکر مى‏نمایى؟

 حسن بصرى سرش را پایین انداخت و شرمنده شد و از آن پس هرگز کسى ندید که او مردم را این ‌گونه پند دهد.8

 2. ملایمت در برخورد: از دیگر شرایط مهم امر به‌معروف که زمینه‌ی پذیرش را در فرد خطاکار فراهم مى‏آورد، این که ابتدا او را به‌صورت ملایم و با رویى گشاده امر به‌معروف نماید و اشتباهش را گوشزد کند.

 نوشته‏اند روزى در بین مردم آواز در دادند که خلیفه منصور عباسى قصد دارد بیت المال را بین مردم تقسیم نماید. مردم به‌سوى بیت المال هجوم آوردند تا سهم خود را بگیرند. امام صادق‌(ع) از کوچه‏اى مى‏گذشت که نگاهش به شقرانى افتاد. او و پدرانش آزاد کرده رسول خدا-(ص) بودند. او تلاش زیادى مى‏نمود تا زودتر خود را به محل تقسیم برساند و سهم خویش را بگیرد. وقتى متوجه امام شد، جلو آمد و سلام نمود و عرض کرد: فدایت شوم! من غلام شما شقرانى هستم.

 امام نگاه محبت‏آمیزى به او کرد و شقرانى دلیل حضور خود را در آن جا گفت. امام کیسه‏اى سکه به او داد و سپس با لحن ملایمى به او فرمود: اى شقرانى! کار خوب از هر کسى خوب است اما چون تو را به ما نسبت مى‏دهند و وابسته به خاندان پیامبر هستى از تو خوب‏تر است، و کار زشت از هر کسى زشت است اما از تو به‌دلیل نسبت با ما زشت‏تر و ناپسندتر است. امام مى‏دانست که او شراب مى‏نوشد و اعمال زشت انجام مى‏دهد، بدون این ‏که مستقیم به او بگوید با لحنى کنایه‏آمیز به او فهماند که بایستى از کار زشت خود دست بردارد و توبه نماید. عرق شرم بر پیشانى شقرانى نشست و امر به‌معروف امام در او اثر کرد و رفتار خود را تغییر داد.9

 3. شجاعت در امر به‌معروف

 گاه لازم است که فرد با تشخیص صحیح خود، شجاعانه حق را بگوید و بدون هیچ واهمه‏اى جلوى انحراف را در جامعه بگیرد و بدون هیچ گونه سازشکارى نداى اصلاح و ارشاد سر دهد. نوشته‏اند روزى منصور دوانیقى به امام صادق‌(ع) نامه‏اى نوشت، امام نامه‌ی منصور دوانیقى را گشود. منصور در آن نگاشته بود:

 چرا مانند دیگران نزد ما نمى‏آیى و با ما نمى‏نشینى؟ امام قلم را برداشت و به مرکّب زد و نوشت: ما از دنیا چیزى نداریم که به‌خاطر آن از تو بترسیم و تو نیز از فضایل و برترى‏هاى آخرت چیزى ندارى که ما به‌خاطر آن به تو امیدوار باشیم. نه تو در نعمتى هستى که بخواهیم براى تبریک گفتن آن نزد تو بیائیم و نه ما در مصیبتى هستیم که نیازى به تسلیت‌گویى تو داشته باشیم. پس براى چه نزد تو بیایم؟

 نامه‌ی امام به‌دست منصور عباسى رسید. منصور نامه‌ی امام را گشود و با دیدن کلمات تند امام لحن خود را تغییر داد تا بتواند امام را به دربار بکشاند. از این رو نگاشت: بیائید و ما را به‌معروف رهنمون شوید.

 امام دوباره با لحنى تند براى او نوشت: هر کس اهل دنیا باشد تو را نصیحت نمى‏کند؛ چه هر کار مى‏خواهى بکنى و هر کس هم اهل آخرت باشد براى رهنمون شدن تو نزدت نمى‏آید زیرا اثرى در آن نخواهد دید.10

 4. قاطعیت در بیان حق: امام باقر (ع) فرمود:  امر به‌معروف و نهى-از‌منکر واجبى است که دیگر واجبات بدان استوارى مى‏یابد.11

 حال که اسلام این گونه قاطعانه از امر به معروف پشتیبانى مى‏نماید بر مسلمان واجب است او نیز با قاطعیت تمام حق را بگوید و با مفسدان کنار نیاید. نوشته‏اند یکى از کارگزاران منصور دوانیقى شبیة بن غفال نام داشت. مسجد پیامبر‌(ص) آکنده از نمازگزاران روز جمعه بود، او بر فراز منبر رفت و به دلیل کینه‏اى که از اهل‏بیت پیامبر-(ص) داشت گفت:

 على بن ابى‏طالب میان مسلمانان تفرقه انداخت و با مؤمنان جنگید. هدف او دست‌یابى به حکومت بود تا نگذارد حکومت به دست اهلش برسد. اما پروردگار او را محروم ساخت و او را در آرزوى خلافت میراند. پس او فرزندش حسن و پس از او دیگران سر بر سرکشى برداشتند و خواهان حکومت شدند و این جریان ادامه یافت. به‌همین دلیل است که در هر گوشه‏اى فرزندان آن‌ها در خون مى‏غلطند.

 سخنان یاوه شیبه بر اهالى مدینه بسیار گران آمد، اما کسى جرئت اعتراض پیدا نکرد. در این هنگام مردى تنومند با عبایى بر دوش و صدایى رسا و دل‌نشین برخاست و گفت:

 ما پروردگار را سپاس مى‏گوییم و بر پیامبر او و همه‌ی پیامبرانش درود مى‏فرستیم. اما آن چه که تو از خوبى‏هاى ما گفتى، سزاوار او هستیم اما آن چه از زشتى به ما نسبت دادى خود تو و کسى که تو را بر این مردم گمارده (منصور) به آن سزاوارترید.

 آگاه باش! و درست دقت کن! اى کسى که بر مرکب دیگرى سوار شده‏اى و نان دیگرى را مى‏خورى، سرافکندگى و شرم‌سارى سزاوار توست.

 سپس رو به مردم کرد و با صدایى رسا گفت:

 آیا شما را آگاه نسازم که چه کسى در روز رستاخیز میزان اعمالش از همگان سبک‏تر و بیشتر از همه‌ی زیان‌کار است؟ آن کس که آخرت خویش را به دنیاى دیگرى بفروشد. این فرماندار فاسق نیز چنین است و آخرت خود را به دنیاى اربابان خود فروخته است.

 کلمات او به اندازه‏اى توفنده و سهمگین بود که هیچ کس از مردم جرئت نکرد سخنان او را تأیید نماید و سکوت بر جمعیت پرده انداخت.

 فرماندار نیز که خیره خیره مرد را نگاه مى‏کرد چاره‏اى ندید جز این‏ که مسجد را ترک گوید. سپس از کسى پرسیدند: این سخن‌گو که بود که این گونه با فرماندار سخن گفت و سخنان کوبنده‏اى بر زبان راند؟ پاسخ گفتند: او جعفر بن محمّد‌(ع) است!.12

 

 پى‏نوشت‏ها:

 1. یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَ یَأمُرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ آل عمران (3) آیه‌ی 114.

 2. اِنَّ اللّهَ یَأمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الاحْسانِ وَ ایِتاءِ ذِى القربى وَ یَنْهى عَنِ الفَحشاءِ وَ الْمُنْکَرِ؛ نحل (16) آیه‌ی 90.

 3.  لا تَتْرُکُوا الأمْرَ بِالْمَعرُوفِ وَ الْنَهى عَنِ المُنْکَرِ فَیُوَلِّ عَلَیْکُمْ أشرارُکُم؛ نهج البلاغه، نامه‌ی 47.

 4.  اِذْ لَمْ یَأمُرُوا بِالْمَعرُوفِ وَ لَمْ یَنْهُوا عَنِ المُنْکرِ سَلَّطَ اللّهُ عَلَیهِم شِراراً فَیَدعُوا عِندَ ذلِکَ خِیارُهُم فَلا یُستجابُ لَهُم؛ حسن بن الشعبة الحرانى، تحف العقول، بیروت، دار الطباعة و النشر، 1410 ه’ ق، ص 53.

 5. محمد بن محمد بن النعمان البغدادى، الشیخ المفید، الامالى، قم، کنگره، شیخ مفید، 1413 ه’.ق، ص 118.

 6. محمد باقر المجلسى، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه‌ی الرساله، چاپ دوم، 1403 ه’ ق، چ 69، ص 5.

 7. همان، ج 6، ص 154؛ ج 44، ص 297.

 8. همان، ج 46، ص 116.

 9. همان، ج 47، ص 349.

 10. همان، ج 47، ص 184.

 11. اِنَّ الأمْرَ بِالمعرُوفَ وَ النَّهىِ عَنِ الْمُنْکَرِ فَریضةٌ عَظیمٌ بِها تُقامُ الفرائضُ حر عاملى، وسائل الشیعه، بیروت، دار الطباعه و النشر، 1403 ه’.ق، ج 11، ص 395.

 12. بحار الانوار، ج 47، ص 165.