سرطان سومین عامل مرگ و میر در ایران است؛ با افزایش درصد سالمندی در جمعیت کشور انتظار می‌رود بروز موارد سرطانی در دو دهه‌ی آینده به دو برابر افزایش یابد .در صورت افزایش آگاهی، تشخیص به‌موقع و درمان مؤثر، بسیاری از مبتلایان به سرطان می‌توانند از عمری طولانی برخوردار شوند.
شناخت سرطان
سرطان به‌دلیل تغییرات ژنتیکی در سلول‌ها ایجاد می‌شود. یک سلول طبیعی معمولاً پس از یک سلسله تغییر و تحول در ژن‌ها، به سلول سرطانی تبدیل می‌شود. در شرایط عادی سلول‌ها، در حد نیاز بدن و به صورت کنترل‌شده، رشد کرده و تقسیم می‌شوند. زمانی که ژنتیک سلولی تغییر پیدا می‌کند، سلول به طور غیر قابل کنترلی شروع به تقسیم می‌کند و سلول‌های اضافی به‌وجود می‌آیند، و اغلب تشکیل توده‌ای از بافت را می‌دهند که تومور نامیده می‌شود. این تومورها می‌توانند خوش‌خیم (غیر سرطانی) و یا بدخیم (سرطانی) باشند.
تحقیقات نشان داده است که بعضی عوامل، شانس ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهند. در طول زمان و تحت تأثیر چندین عامل، سلول‌های بدن سرطانی می‌شوند. توجه داشته باشید که سرطان مسری نیست. سرطان به دنبال ضربه یا کبودی ایجاد نمی‌شود. داشتن یک یا چند عامل خطر به معنی این نیست که مبتلا به سرطان خواهید شد. بیشتر افراد هرگز مبتلا نخواهند شد. بعضی افراد به عوامل خطر شناخته شده، حساس‌تر هستند.
شایع‌ترین عوامل خطر شناخته‌شده، عبارتند از:
• کهولت سن: کهولت سن مهم‌ترین عامل ایجاد سرطان است و بیشتر سرطان‌ها در افراد بالای 65 سال اتفاق می‌افتد؛ اما در عین حال افراد در هر سنی، حتی در سنین کودکی، نیز ممکن است به سرطان مبتلا شوند.
• دخانیات: استفاده از محصولات تنباکو و یا قرارداشتن پیوسته در معرض دود آن، خطر ابتلای به سرطان‌های ریه، حنجره، دهان، مری، مثانه، کلیه، حلق، معده، لوزالمعده و دهانه‌ی رحم را افزایش می‌دهد.
• کم‌بود فعالیت بدنی یا اضافه وزن: فعالیت بدنی کم و اضافه وزن از جمله عواملی هستند که خطر ابتلا به سرطان‌های سینه، روده‌ی بزرگ، مری، کلیه و رحم را افزایش می‌دهند.
• رژیم غذایی نامناسب: مصرف غذاهای آماده (به‌دلیل استفاده از نگه‌دارنده‌هایی مانند نیترات‌ها و نمک)، غذاهای نمک‌سودشده، استفاده از مواد غذایی که به‌طور نامناسبی نگه‌داری شده‌اند، کم‌بود مصرف میوه و سبزی تازه و مصرف زیاد گوشت قرمز و گوشت‌های فرآوری شده (سوسیس و کالباس) و رژیم غذایی با فیبر کم، از عوامل خطر بروز سرطان هستند.
• مشروبات الکلی: خطر ابتلا به سرطان‌های دهان، حلق، مری، حنجره، کبد و سینه با مصرف الکل افزایش می‌یابد.
• برخی مواد شیمیایی و مصنوعات خاص: کار و تماس با آزبست (پنبه‌ی نسوز)، بنزن، بنزیدین، کادمیوم، نیکل یا وینیل کلراید در محیط کار می‌تواند موجب افزایش خطر ابتلا به سرطان شود.
• پرتوی فرابنفش: این پرتو از اشعه‌ی خورشید و دستگاه‌های برنزه‌کننده ساطع می‌شود. این اشعه موجب پیری زودرس پوست و آسیب‌دیدگی آن می‌شود و ممکن است به سرطان پوست منجر شود.
• برخی ویروس‌ها و باکتری‌ها:
- ویروس «پاپیلوم انسانی» یکی از دلایل اصلی سرطان دهانه‌ی رحم، وجود این ویروس است. همچنین در ابتلا به دیگر سرطان‌ها نیز یکی از عوامل خطر به‌حساب می‌آید.
- ویروس‌های «هپاتیت B و C»: سرطان کبد ممکن است سال‌ها بعد از ابتلا به هپاتیت B و C بروز کند.
- ویروس «لوسمی/ لنفوم»: سلول‌های انسانی خطر ابتلای فرد به لنفوم و لوسمی را افزایش می‌دهد.
- ویروس «نقص ایمنی انسانی»: ویروسی است که باعث بیماری ایدز می‌شود. در افراد مبتلا، خطر ابتلا به سرطان‌هایی مانند خون و نوع نادری از سرطان به نام «سارکوم کاپوزی» بسیار افزایش می‌یابد.
- ویروس «اپشتین- بار»: عفونت ناشی از ویروس اپشتین- بار می‌تواند خطر ابتلا به لنفوم را افزایش دهد.
- ویروس «هریس انسانی»: این ویروس نیز می‌تواند موجب بروز سارکوم کاپوزی شود.
- «هلیکوباکترپیلوری»: این باکتری می‌تواند موجب زخم معده و همچنین افزایش خطر ابتلا به سرطان‌های معده و لنفوم جدار معده شود.
• پرتو یونیزان: این گونه تشعشعات، پرتوهایی هستند که از فضای خارج جو زمین، از غبار رادیواکتیو، گاز رادون، اشعه‌ی ایکس و منابع دیگر ایجاد می‌شوند و می‌تواند موجب آسیب‌دیدگی سلول‌ها و ابتلا به سرطان شود.
• برخی هورمون‌ها: هورمون درمانی مربوط به یائسگی ممکن است عوارض جانبی خطرناکی داشته باشد. هورمون‌ها می‌توانند خطر ابتلا به سرطان سینه، سکته‌ی قلبی، سکته‌ی مغزی یا لخته‌شدن خون را افزایش دهند. خانمی که در دوران یائسگی قصد هورمون درمانی دارد، بهتر است قبلاً با پزشک خود درباره‌ی فواید و زیان‌های این روش مشورت کند.
• سابقه‌ی ابتلا به سرطان در خانواده (توارث): درصد کمی از سرطان‌ها به شکل ارثی منتقل می‌شوند. در برخی موارد، آزمایش‌های ژنتیکی برای افرادی که سابقه‌ی ابتلا به سرطان خاصی در خانواده‌ی آن‌ها وجود دارد، انجام می‌شود.
تشخیص زود هنگام سرطان
تشخیص زود هنگام سرطان در بسیاری از موارد شانس بهبودی کامل را افزایش می‌دهد. اقدامات زیر به تشخیص زودرس سرطان، به‌خصوص در افرادی که در معرض خطر بیشتری قرار دارند، کمک می‌کنند:
1- انجام معاینات منظم توسط خود فرد:
- بررسی پوست برای یافتن تغییراتی که در پوست ممکن است به‌وجود بیایند، مانند: زخم‌هایی که بهبود نمی‌یابند، خال‌هایی که تغییر رنگ می‌دهند یا اندازه و شکل آن‌ها تغییر می‌کند.
- بررسی دهان به کمک آینه به منظور یافتن تغییر رنگ در لب، لثه، زبان و حفره‌ی دهان، و یا وجود زخم، ترک، تکه‌های سفید رنگ، تورم یا خون‌ریزی.
- در زنان، انجام معاینات ماهیانه‌ی سینه برای یافتن برآمدگی یا توده در سینه و ناحیه‌ی زیر بغل، تغییر در ظاهر یا نوک سینه، تغییر در اندازه، شکل یا فرورفتگی نوک سینه به داخل، تورم یا قرمزشدن یا پوسته پوسته یا ظاهر پوست پرتقالی پیدا کردن، ترشح مایع از نوک سینه.
2- انجام معاینات منظم توسط پزشک.
3- انجام آزمون‌های غربالگری:
برخی از سرطان‌ها را می‌توان پیش از آن که در بدن علائمی ایجاد کنند، تشخیص داد. غربالگری برای تشخیص سرطان یا شرایطی که ممکن است منجر به سرطان شود، می‌باشد. آزمایش‌های غربالگری می‌تواند در تشخیص و درمان زودهنگام برخی از سرطان‌ها، مانند: سرطان دهانه‌ی رحم، سینه و روده‌ی بزرگ، به پزشکان کمک کند. به‌طور کلی، اگر سرطان زود تشخیص داده شود، درمانش آسان‌تر خواهد بود.
علائم هشداردهنده‌ی سرطان:
• وجود توده یا ضخیم‌شدگی در هر قسمت از بدن.
• رشد خال جدید یا تغییراتی در خال قدیمی.
• زخمی‌که التیام نمی‌یابد.
• تنگی نفس، خشونت در صدا یا سرفه‌ای که از بین نمی‌رود.
• تغییراتی در اجابت مزاج (تغییر در عادات اجابت مزاج به صورت اسهال یا یبوست که بیش از 6-4 هفته طول بکشد.)
• اشکال در دفع ادرار.
• ناراحتی پس از خوردن غذا (سوء هاضمه‌ی مداوم).
• اشکال در بلع.
• افزایش یا کاهش بی‌دلیل وزن.
• ترشحات یا خون‌ریزی‌های غیر منتظره.
• احساس ضعف یا خستگی شدید.
• درد و ناراحتی با علت نامشخص که بیش از یک ماه طول بکشد.
• تعریق شدید شبانه بدون علت مشخص.
در بیشتر مواقع این علائم، به معنی وجود سرطان نیستند. همچنین ممکن است به‌دلیل وجود تومور خوش‌خیم یا دلایل دیگر باشند و تنها پزشک می‌تواند در این مورد نظر دهد. شخصی که این علائم یا تغییرات دیگری در او مشاهده شود باید هر چه سریع‌تر به پزشک مراجعه کند تا مشکلاتش تشخیص داده شده و درمان شود.
تشخیص بیماری
اگر برخی علائم سرطان در شما آشکار شد و یا نتایج آزمایشات غربالگری مثبت بود، این پزشک است که باید تشخیص دهد این علائم و نتایج واقعاً مربوط به سرطان است یا دلایل دیگری دارد. پزشک سوابق پزشکی شخصی و خانوادگی شما را جویا می‌شود و معاینه‌ی بالینی انجام می‌دهد. او همچنین ممکن است دستور انجام برخی آزمون‌های آزمایشگاهی، تصویربرداری با اشعه‌ی ایکس یا دیگر آزمایش‌ها و فرایندهای پزشکی را صادر کند.
آزمون‌های آزمایشگاهی: آزمایش خون، ادرار یا دیگر مایعات بدن می‌توانند به پزشک در تشخیص بیماری کمک کنند. این آزمایش‌ها می‌توانند کیفیت کار یک اندام را نشان دهند. از طرفی، وجود بیش از حد برخی مواد در نمونه‌های آزمایش شده، ممکن است نشانه‌ی سرطان باشد؛ به این مواد در اصطلاح نشانگرهای تومور گفته می‌شود. با این همه، تنها نتایج غیر عادی در آزمایش‌های دلیل قطعی وجود سرطان نیست و پزشکان نمی‌توانند تنها به نتایج آزمایش‌ها بسنده کنند.
عکس‌برداری: در روش‌های تصویربرداری، تصاویری از داخل بدن تهیه می‌شود که به پزشک در تشخیص تومور کمک می‌کند. این تصاویر را به چند شیوه می‌توان تهیه کرد: تصویربرداری با اشعه‌ی ایکس، سی.تی.اسکن، اسکن هسته‌ای، سونوگرافی، ام.آر.آی و PET اسکن.
نمونه‌برداری (بیوپسی): پزشکان در بیشتر موارد برای تشخیص سرطان به نمونه‌برداری نیاز دارند. برای این کار، پزشک نمونه‌ای از بافت مشکوک را به آزمایشگاه می‌فرستد و متخصص آسیب‌شناس (پاتولوژیست) آن را زیر میکروسکوپ بررسی می‌کند.
مرحله‌بندی سرطان
پزشک برای انتخاب بهترین روش درمان، باید از وسعت (مرحله) بیماری مطلع باشد. در مورد بیشتر سرطان‌ها، مانند: سینه، ریه، پروستات یا روده‌ی بزرگ، اندازه‌ی تومور و این که آیا سرطان به غدد لنفاوی یا دیگر قسمت‌های بدن منتشر شده یا نه، مشخص‌کننده‌ی مرحله‌ی بیماری است. برای این منظور پزشک دستور انجام عکس‌برداری با اشعه‌ی ایکس، آزمون‌های آزمایشگاهی و دیگر آزمایش‌ها را صادر می‌کند.
روش‌های درمان سرطان عبارتند از: جراحی، پرتودرمانی، شیمی‌درمانی، هورمون‌درمانی، پیوند سلول‌های بنیادی، طب مکمل و جایگزین.
توصیه‌هایی برای پیشگیری از سرطان
1-تا حد امکان لاغر باشید، بدون این که زیر وزن باشید.
حفظ وزن مناسب در محدوده‌ی «شاخص توده بدنی (BMI)» سالم، یکی از مهم‌ترین اقداماتی است که می‌توان برای کاهش خطر ابتلا به سرطان انجام داد. وزن مناسب هر فرد به قد وی بستگی دارد. BMI عددی است که از نسبت وزن (کیلوگرم) به مجذور قد (متر) محاسبه می‌شود. به‌طورکلی هر چه این عدد بالاتر باشد، فرد دچار تجمع مقدار چربی بیشتری در بدن است.
تحلیل BMI
18.5 زیر وزن
18.5 – 24.9 وزن طبیعی
25.0 – 29.9 اضافه وزن
30.0 و بالاتر چاقی
از BMI به‌عنوان یک شیوه‌ی غربالگری درباره‌ی احتمال تأثیر وزن در مشکلات سلامتی همچون بیماری‌های قلبی، دیابت و سرطان استفاده می‌شود. روش دست‌یابی به وزن بدنی مناسب، ایجاد تعادل بین میزان انرژی دریافتی (غذا و نوشیدنی‌ها)، با انرژی مصرفی (فعالیت بدنی) است.
روش دیگر برای بررسی وزن مناسب، اندازه‌گیری دور کمر است. اندازه‌ی مناسب برای زنان کمتر از 80 سانتیمتر و برای مردان کمتر از 94 سانتیمتر است. با تجمع چربی در دور کمر، هورمون استروژن وارد جریان خون می‌شود و سطح سایر هورمون‌ها نیز افزایش می‌یابد که برای بدن مضراست. تجمع چربی دور کمر ارتباط قوی با سرطان سینه در زنان یائسه، سرطان روده‌ی بزرگ، لوزالمعده و رحم دارد.
2-حداقل 30 دقیقه در روز فعالیت بدنی داشته باشید.
بالغین: حداقل روزانه 30 دقیقه فعالیت بدنی متوسط تا شدید (بیشتر از فعالیت‌های روزمره) در 5 روز هفته یا بیشتر داشته باشید. در صورت امکان فعالیت بدنی به مدت 60-45 دقیقه توصیه می‌شود.
کودکان و نوجوانان: حداقل روزانه 60 دقیقه فعالیت بدنی متوسط تا شدید در 5 روز هفته یا بیشتر داشته باشید.
فعالیت بدنی به هر شکل، خطر سرطان را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، موجب تقویت سیستم ایمنی و حفظ سلامتی دستگاه گوارش شده و از وزن‌گیری جلوگیری می‌کند.
3-مصرف نوشیدنی‌های حاوی قند و غذاهای پرکالری، نظیر غذاهای فرآوری شده با قند و چربی بالا و فیبر کم را محدود کنید. (نوشیدنی‌های حاوی قند مانند انواع کولاها و آب میوه‌های صنعتی و غذاها یا میان وعده‌های پرانرژی مانند پیتزا، مواد غذایی سرخ‌شده، شکلات و شیرینی). اما مصرف آجیل، دانه‌ها و برخی روغن‌های گیاهی در مقادیر کم مفید است.
4-مصرف موادی مانند سبزیجات، میوه‌ها، حبوبات و غلات کامل خطر سرطان را کاهش می‌دهد و به‌دلیل آب و فیبر زیادی که دارند احساس سیری ایجاد می‌کنند و روش خوبی برای حفظ وزن مناسب هستند. زمانی که غذایی را آماده می‌کنید، بهتر است دوسوم بشقاب شما حاوی غذاهای گیاهی، غلات کامل و حبوبات باشد.
5-مصرف گوشت قرمز را محدود کنید. (حداکثر 500 گرم گوشت قرمز پخته شده در هفته). از مصرف گوشت‌های فرآوری شده مانند گوشت‌های دودی شده، نمک‌سودشده، سوسیس و کالباس پرهیز کنید.
6-پرهیز از غذاهای شور و فرآوری شده با نمک.
غذاهایی که خیلی شور باشند یا دارای مواد نگه‌دارنده حاوی نمک باشند، می‌توانند شانس ابتلا به بعضی سرطان‌ها مانند سرطان معده را افزایش دهند. مقدار کمی نمک که به‌عنوان طعم‌دهنده در آشپزی استفاده می‌شود عامل خطر محسوب نمی‌شود؛ اما نمک زیاد عامل خطر بیماری قلبی و فشار خون است. مصرف زیاد نمک ممکن است به‌دلیل استفاده از غذاهای آماده، سوپ، سس، نان و حتی خوراکی‌های شیرین مانند کلوچه، غذاهای کنسروی و ترشیجات باشد. بهتر است از غذاهای خانگی که با مواد تازه درست شده‌اند، استفاده کنید.
7-ویتامین‌های E, C, A D,و مواد معدنی مانند فولات، سلنیوم، و کلسیم می‌توانند خطر بسیاری از سرطان‌ها را کاهش دهند. این که کدام یک اختصاصاً مفیدتر است، مشخص نشده است؛ اما به‌نظر می‌رسد مصرف ترکیبی از همه‌ی آن‌ها مورد نیاز باشد. لذا مقدار زیادی میوه و سبزیجات مختلف برای تأمین ویتامین‌ها و مواد معدنی مورد نیاز خود مصرف کنید و به مکمل‌ها متکی نباشید؛ چرا که آن‌ها جایگزین یک رژیم غذایی متعادل نیستند و حتی مصرف خودسرانه‌ی آن‌ها ممکن است زیان داشته باشد.
8-تغذیه انحصاری نوزاد با شیر مادر به مدت 6 ماه، شیردهی می‌تواند به پیشگیری از سرطان سینه کمک کند و همچنین باعث جلوگیری از چاقی دوره‌ی نوزادی و چاقی در سنین بالاتر شود. افراد بالغی که اضافه وزن زیادی دارند، بیشتر در معرض ابتلا به سرطان هستند.
9-سیگار نکشید و از تنباکو استفاده نکنید. مصرف تنباکو به هر شکلی خطر سرطان را افزایش می‌دهد. تنباکو مهم‌ترین عامل سرطان ریه و موثر در بروز سرطان‌های دهان، حلق، حنجره، مری، لوزالمعده، دهانه‌ی رحم، کلیه و مثانه است. خطر ابتلا به سرطان در افراد سیگاری که الکل مصرف می‌کنند بیشتر است.
10- بیماران سرطانی که بهبود یافته‌اند، می‌بایست به توصیه‌های پیشگیری در زمینه‌ی تغذیه، حفظ وزن مناسب و فعالیت بدنی عمل کنند.
برای کسب اطلاعات بیشتر به پایگاه اینترنتی مؤسسه‌ی تحقیقات، آموزش و پیشگیری سرطان کشور، به نشانی www.ncii.ir ، مراجعه کنید.
)