(قسمت اول)
کارشناس ارشد تربیتی
مقدمه
شخصیت فرزندان از همان دوره‌ی کودکی و خردسالی، تکوین می‌یابد. ابزارها و شیوه‌های گوناگونی در جهت تربیت فرزند از نظر شخصیت پدر، مادر و اطرافیان، شیر مادر، لقمه و... در علوم تربیتی و به‌خصوص در متون دینی وجود دارد. از آن جایی که موضوع دین، رفتارهای اختیاری و ارادی افراد می‌باشد، بنابراین، راه‌کارهای تربیتی رفتاری و کنترل رفتار افراد نیز جزء حوزه‌ی مباحث دینی به‌حساب می‌آید. به عبارتی موضوع دین، هدایت و مهار رفتار و اعمال انسان‌ها در چارچوب دین می‌باشد و از این رو قلمرو «دین» هدایت، تربیت و تنظیم رفتار کودکان را نیز در برمی‌گیرد؛ زیرا که تمام احکام دینی، مبتنی بر مصالح و مفاسد است و هر یک از دستورات دین و تکالیف شرعی، همانند واجبات و محرمات دارای آثار تربیتی است.
مراحل تربیت: قبل از تولد
* همسر گزینی
در این که تربیت فرزند باید از چه زمانی شروع شود، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد و دانشمندان امور تربیت، سنین مختلف را برای تربیت مطرح کرده‌اند:
1ـ «کودک در شش سالگی افکار و اطلاعات خود را شکل و تصویر می‌بخشد تا بدین وسیله به دیگران مکنونات درونی خود را بفهماند و همین وقت، آغاز تربیت اوست.»
2ـ عده ای دیگر، آغاز تربیت را سال‌ها قبل از تولد می‌دانند. یکی از روان‌شناسان در این باره می‌گوید: «از حکیمی پرسیدند: از چه زمانی تربیت را باید آ غاز کرد؟ وی در پاسخ گفت: از 20سال قبل از تولد و اگر به نتیجه لازم نرسیدید، معلوم می‌شود که باید زودتر از آ ن شروع می‌کردید.»
اما دین اسلام، تربیت فرزند را از زمان انتخاب همسر می‌داند؛ زیرا عوامل مؤثر در تربیت، صرف نظر از فطرت، عوامل ارثی یا محیطی هستند. با ا نتخاب همسر، پرونده‌ی عوامل ارثی و بخش مهمی از عوامل محیطی، بسته خواهد شد؛ زیرا که محیط تربیت را خانواده و اجتماع تشکیل می‌دهد. قرآن کریم در این زمینه فرموده است: «انا خلقنا الانسان من نطفه امشاج نبتلیه فجعلناه سمیعا بصیرا ؛ ما انسان را از نطفه‌ای مختلط بیافریدیم، امتحان کردیم و استعدادهای او را فعلیت بخشیدیم و او را شنوا و بینا ساختیم.»
رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «انکحوا الاکفاء و انکحوا منهم و اختارو النطفکم؛ به هم‌شأن خود، زن بدهید و از هم‌شأن خود، زن بگیرید و برای نطفه‌های خود (جایگاه مناسب) انتخاب کنید.» در روایت دیگر چنین فرموده‌اند: «برای نطفه‌های خود (جایگاه مناسب) انتخاب کنید که ویژگی‌های دایی در شکل‌گیری شخصیت فرزند، اثر می‌گذارد.»
از این آیات و روایات به‌دست می‌آید که اسلام برای صفات اخلاقی و خصوصیت‌های خانوادگی و روحی اهمیت بسیاری قائل شده است؛ زیرا که صفات مادر در تکوین آینده‌ی کودک نقش مؤثری دارد. در همین زمینه امام صادق (ع) می‌فرمایند: «طوبی لمن کانت امّه عفیفه؛ خوشا به حال کسی که مادرش پاکدامن باشد.»
اگر در فرهنگ دینی و سفارش پیشوایان معصوم(ع)، این قدر به پاکی و عفت زنان تأکید شده است؛ برای آن است که اگر مادر، بدکاره و ناپاک باشد و به دستورات دینی توجه نکند، در اخلاق و روش کودک اثر نامطلوب بر جای خواهد گذاشت؛ و اغلب کودکان ـ به‌خصوص دختران ـ قدم جای قدم مادران می‌گذارند.
مادران عاقل و با تربیت، از نظر منش‌های فردی و اجتماعی، روی رفتار فرزندان‌شان تأثیر می‌گذارند. امام صادق(ع) جایگاه زنان را در حوزه‌ی خانواده چنین به تصویر کشیده‌اند: «زن به منزله‌ی گردنبندی است که بر گردن می‌افکنید. پس مراقب باش که چه چیزی را بر گردن می‌افکنی. و برای زن نمی‌توان قیمتی تعیین کرد، چه خوب و چه بد. ارزش زن‌های نیک را با طلا و نقره نمی‌شود تعیین کرد؛ زیرا آن‌ها از طلا و نقره ارزشمندترند. اما بَدان آن‌ها ارزش خاک را هم ندارند؛ زیرا که خاک از آن‌ها بهتر است.»
انسان هوشیار هیچ‌گاه به آراستگی ظاهری مردان و زنان نگاه نمی‌کند و به جمال آنان فریب نمی‌خورد، بلکه به ذات و تدین آن‌ها می‌اندیشد. در این باره امام صادق(ع) چنین فرموده‌اند: «اگر مردی با زنی به‌خاطر جمال و مالش ازدواج کند، به همین امر واگذار می‌شود، ولی اگر برای دین‌داری وی با او ازدواج کند، خدا مال و جمال را نیز نصیبش می‌گرداند.»
به هر روی، امروزه صاحب نظران امور تربیت کودکان، زمینه‌ی تربیت را در همان لحظه‌ی انعقاد نطفه می‌دانند؛ ولی از منظر پیشوایان دین(ع) از زمان گزینش همسر شروع می‌شود و شیرازه‌ی شخصیت کودک از شخصیت پدر و مادر مایه می‌گیرد.
* آداب مباشرت
رعایت اخلاق مباشرتی در ایجاد زمینه‌های تربیتی فرزند، کمتر از گزینش همسر نمی‌تواند باشد. مباشرت زن و مرد، عبارت از روابط سالم و صحیح است که باید میان پدر و مادر وجود داشته باشد. در متون دینی درباره آداب آمیزش و تأثیر آن بر روان و جسم فرزند، دستورهایی آمده است و رعایت نکردن بسیاری از آداب تربیتی پیشوایان دین در هنگام آمیزش، موجب نارسایی‌های جسمی، روحی، معنوی و عقلی در کودک می‌گردد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «و استفزز من استطعت منهم بصوتک واجلب علیهم بخیلک و رجلک و شارکهم فی الاموال و الاولاد...؛ ای شیطان! هر کدام از آن‌ها را که توانستی با صدایت تحریک کن و لشکر سواره و پیاده‌ات را بر آن‌ها گسیل‌دار و در ثروت و فرزندان‌شان شراکت جوی.»
در این آیه به شیطان اجازه‌ی شریک شدن در مال و فرزند انسان داده شده است. مسئله‌ی شرکت در اموال روشن است؛ اما چگونه شیطان در فرزندان شریک می‌شود؟ از امام صادق(ع) چنین نقل شده است: «هنگام آمیزش و تشکیل نطفه اگر نام خدا برده نشود، شیطان داخل می‌شود و عمل از ناحیه‌ی شیطان و فاعل مشترک واقع می‌شود.»
طبیعی است تربیت و هدایت فرزندی که شیطان در ایجاد او دخالت دارد، مشکل‌تر خواهد بود؛ چنان که تربیت کسی که از راه حرام به دنیا آمده باشد، دشوارتر است. از این رو، در اسلام مشاغل حساس که نیازی به عدالت و تقوا در حد بالا دارد، به «زنازاده» سپرده نمی‌شود.
همچنین رعایت نکردن آداب آمیزش علاوه بر تأثیر نهادن بر فرزندی که نطفه‌ی او در حال انعقاد است، بر سایر فرزندان نیز اثر می‌گذارد. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «سوگند به خدایی که جانم در دست اوست، هرگاه مردی با زنش همبستر شود، در حالی که کودکی در اتاق است و او را می‌بیند و سخن گفتن و نفس زدن آن‌ها را می‌شنود، آن کودک هرگز به رستگاری نخواهد رسید. خواه پسر باشد یا دختر، زناکار خواهد شد.»
با توجه به تأثیراتی که شرایط زمانی، مکانی، روحی و روانی تشکیل نطفه، بر فرزند می‌گذارد، پیشوایان معصوم (ع) رعایت آداب خاصی را به هنگام آمیزش با همسر، توصیه می‌کردند.
* دوران بارداری و تأثیر غذای مادر در تربیت فرزند
دوره بارداری که در حقیقت دوره‌ی رشد تدریجی جنین در رحم مادر می‌باشد، در تکوین شخصیت کودک از نگاه عقلی، جسمی، احساسات و صفات اخلاقی، بسیار مؤثر است. اگر پدر و مادر در این دوره، نکات بهداشتی، اخلاقی و رفتاری را به‌خوبی رعایت کنند، آثار آن را پس از تولد به‌خوبی مشاهده خواهند کرد. اگر زن از همان زمان که باردار می‌شود، این نکته را به‌خوبی درک کند که مادر شده است و مسئولیت پرورش کسی را در رحم خود به عهده دارد؛ بدون تردید نکات لازم را در این راستا رعایت خواهد کرد. اگر یک زن باردار به مسئولیت سنگین مادری واقف باشد، نمی‌تواند دوران آبستنی را یک دوره‌ی عادی بداند و نسبت به آن بی‌اعتنا باشد؛ زیرا با کوچک‌ترین غفلت ممکن است سلامتی خود و فرزندش را به خطر اندازد.
یکی از دانشمندان در مورد اهمیت این دوره چنین گفته است: «هنگامی که انسان به دنیا می‌آید، نُه ماه از سنش می‌گذرد و طی این نُه ماه اولیه، از سلسله مراحلی می‌گذرد که در تعیین موجودیت بی‌مانندی که در سرتاسر عمر خود دارا خواهد شد، مؤثر است. در چنین مرحله است که نوزاد را یک ساله به‌حساب می‌آورند و این یک سال را به سال‌های عمرش می‌افزایند.»
زن در صورتی می‌تواند فرزند سالم و کامل از نگاه جسمی و روحی به دنیا آورد که بداند چه حوادثی و چه شرایطی در سلامتی و یا نقص جنین وی مؤثر است. گرچه وراثت و ژن‌ها در شکل ظاهری نوزاد تأثیر دارند، ولی نباید نقش محیط و حوادث طبیعی را در این میان از نظر دور داشت.
یکی از دانشمندان در این زمینه می‌نویسد: «تحقیقات علمی اخیر کاملاً معلوم داشته‌اند که عوامل محیطی، علل اصلی بسیاری از نقص‌های زایمانی و فلج کودکان به‌شمار می‌روند، پس مهم‌ترین توجه را باید به محیط قبل از تولد کودکان، معطوف داشت؛ محیط بشر است که مستعد تغییر است، نه ژن‌ها و کروموزوم‌ها.»
دین اسلام دوران حمل و بارداری را، هم برای زن دوران بسیار حساس و مهمی می‌داند و هم برای فرزندی که در شکم دارد. از این رو به مادران باردار سفارش می‌کند که از آن دسته غذاها و میوه‌ها استفاده کنند که در رشد و زیبای ظاهری و نیز در حالات روحی و روانی، نقش مؤثر دارند. در همین زمینه رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «اطعمو المراة فی شهرها التی تلد فیها کمرفان ولدها یکون حلیما تقیا؛ به زن آبستن در آخرین ماه‌های بارداری، خرما بخورانید تا فرزندش بردبار و پاکیزه باشد.»
همچنین امام علی(ع) می‌فرمایند: «زن آبستن چیزی نمی‌خورد و به چیزی معالجه نمی‌شود که بهتر از رطب باشد.» رسول خدا(ص) همچنین در این مورد می‌فرمایند: «اطعموا خبالاکم السفرجل فانه یحسن اخلاق اولادکم؛ به زن آبستن «به» بخورانید تا فرزندان‌شان خوش اخلاق شوند.»
آن حضرت در روایت دیگر می‌فرمایند: «ما من اما? حاملة اکلت البطیخ لایکون موردها الاحسن الوجه و الخلق؛ هر زن آبستنی که خربزه بخورد بچه‌اش زیبا و خوش اخلاق خواهد شد.»
و نیز می‌فرمایند: ««به» بخورید، و این میوه را به دوستان هدیه کنید، زیرا نور چشم را زیاد می‌کند و قلب‌ها را مهربان می‌گرداند. به زنان آبستن «به» بخورانید تا فرزندان‌شان زیبا شوند. (در روایت دیگر فرمودند) تا اخلاق فرزندان‌تان خوب شود.»
از مجموع این روایات، دو مطلب بسیار مهم دریافت می‌شود:
1ـ حساسیت زمان بارداری مادر در رشد و پرورش جسمی و فیزیکی کودک تأثیر دارد؛ زیرا جنین از شیرازه‌ی وجود مادر تغذیه می‌کند و از گرما و اکسیژن وی بهره می‌گیرد.
2ـ تأثیر تغذیه‌ی مادر در این دوران، در هوش و حافظه، اعصاب، مغز و ساختار عصبی او و همچنین در استعداد، اخلاق و تربیت کودک تاثیر به‌سزایی دارد.
پی‌نوشت‌ها:
----------------------
1 . رجب علی مظلومی، گامی در مسیر تربیت اسلامی، ص 34.
2 . محمد علی سادات، راهنمای پدران و مادران، ج 2، ص 21.
3 . دهر، آیه‌ی 2.
4 . محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 14، ص 29.
5 . همان.
6 . محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج 5، ص 285.
7 . وسائل الشیعه، ج 14، ص 17.
8 . رضی‌الدین ابانصر حسن بن‌فضل الطبرسی، مکارم الاخلاق، ص 203.
9 . اسراء، آیه‌ی 64 .
10 . محسن فیض کاشانی، تفسیر صافی، ج 3، ص 303.
11 .وسائل الشیعه، ج 14، ص 94.
12 . ابراهیم امینی، اسلام و تعلیم و تربیت، ص 170.
13 . همان، ص 172.
14 . وسائل الشیعه، ج 14، ص 94.
15 . میرزا حسین نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج 15، ص 136.
16 . مستدرک الوسائل، ج 2، ص 619.
17 . اسلام و تعلیم و تربیت، ص 172.
18 . مکارم الاخلاق، ص 196.
منابع
ـ قران کریم، ترجمه آیت‌الله مکارم شیرازی.
- امینی، ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیت، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ویرایش دوم،1384.
ـ الطبرسی، رضی الدین ابانصر حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، مؤسسه الاعلمی، 1392 ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367.
- سادات، محمدعلی، راهنمای پدران و مادران، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1372.
- فیض کاشانی، محسن، تفسیر صافی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1402 ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403 ق.
- مظلومی، رجبعلی، گامی در مسیر تربیت اسلامی، تهران، آفاق، 1366.
- نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک‌الوسائل، بیروت، موسسه آل‌البیت، 1409 ق.
)