کارشناس ‌ارشد تربیتی

زن و مردی که به‌اراده‌ی خویش پیمان زناشویی می‌بندند، با تشکیل خانواده در جهت تحقق اهداف ازدواج که به تعبیر قرآن کریم، کسب سکینه و آرامش زوجین است(روم/ 21)، قدم برمی‌دارند. البته تشکیل خانواده، به­تنهایی کافی نیست؛ بلکه هر یک از افراد خانواده‌ی جدید در جهت هدایت این نهاد و به‌منظور نیل به آرمان‌های یاد شده، مسئولیت‌هایی دارند. کسب آرامش و هم‌دلی، تربیت فرزندان صالح و بقای خانواده، نوعی خاص از رفتار زوجین نسبت به یک‌دیگر را طلب می‌کند که به آن «حُسن معاشرت» گفته می‌شود. مسئله‌ی معاشرت، مسئله‌ی تازه‌ای نیست، بلکه پیشینه‌ای تاریخی دارد و در طول زندگی انسان، دست‌خوش دگرگونی‌های بسیاری شده است.

پرسش این است که حُسن معاشرت زن و مرد در خانواده چگونه است؟ در قرآن مجید، روایت‌های معصومان(ع)، منابع تفسیری و اخلاقی با چه ظرافتی به این موضوع پرداخته شده است؟ با توجه به بالا رفتن آمار طلاق و نزاع‌های خانوادگی، به‌نظر می‌رسد همسران از امر مهم «حُسن معاشرت» آگاهی کافی ندارند و پرداختن به این موضوع، ضرورت می‌یابد؛ لذا تلاش می‌شود که با بهره‌گیری از قرآن مجید و روایت‌های اهل بیت(ع)  به پرسش‌های یاد شده پاسخی درخور داده شود.

مفهوم حُسن معاشرت

حُسن معاشرت، مفهومی قرآنی دارد که از آیه‌ی شریفه‌ی «وَ عاشِروهُنَّ بِالمَعروف» اخذ شده است. این مفهوم از دید مفسران، تعابیر مختلفی دارد؛ اما همه‌ی تعابیر در جهت بیان مصادیق معروف با توجه به عرف جامعه، مشترک‌اند. برخی معروف را این‌گونه تعریف کرده‌اند: «آن‌چه عقل نظری و سنت‌های شایسته‌ی اجتماع بپسندند و بشناسند»(غیوری،1382،ج3، ص56). بعضی نیز گفته‌اند: «چیزی را که عقل به‌رسمیت بشناسد و پیش وحی و صاحب شریعت به‌رسمیت شناخته شود، معروف است»(جوادی آملی، ص394). «خوش‌رویی، مسالمت زوجین با یک‌دیگر، دوری از اعمال آزاردهنده و دوری از داد و فریاد یا ناسزاگویی و مجادله «حُسن معاشرت» است. اگر زوجین با یک‌دیگر بدرفتاری نکنند و موجب آزار و اذیت یک‌دیگر نشوند، در واقع با یک‌دیگر حسن معاشرت دارند»(داور، 1380، 21).

مصادیق حسن معاشرت

معاشرت به معروف مصادیق فراوانی دارد و شامل بسیاری از امور اخلاقی می‌گردد که تنها به برخی از مصادیق مهم آن‌ها اشاره می‌شود.

حُسن خلق: حُسن خلق، صفتی پسندیده است که در روابط خانوادگی و به‌خصوص بین زوجین، جایگاه ویژه‌ای دارد. امام صادق(ع) در این‌باره می‌فرماید: «در ارتباط بین زن و شوهر، مرد نیازمند سه‌چیز است: مدارا و خوش‌رفتاری با زن، تا محبت و علاقه‌ی زن را جلب کند؛ خوش‌اخلاقی با او و به ‎دست آوردن قلب او که با پیراستن ظاهر در مقابل دیدگان او و گشاده‌دستی با او امکان‌پذیر است»(مجلسی، 1386،ج 78، ص237). هم‌چنین در ارتباط بین زن و شوهر، زن هم نیازمند به سه‌چیز است: «نفس خودش را از هر پلیدی حفظ کند تا که قلب شوهرش مطمئن شود از صداقت و راست‌گویی آن زن. اظهار عشق و علاقه به شوهرش داشته باشد و با خوش‌اخلاقی در مقابل دیدگان او رفتار کند(همان).

احترام به زن: در زندگی مشترک وجود احترام متقابل، اصلی اساسی است. حرمت گذاردن به هم، یک حُسن است و هر زن و مرد باید نکته‌های مثبت زندگیِ همسر خود را بیابد و او را برای آن نکته‌های مثبت تکریم کند. اگر نیاز طبیعیِ تکریم شخصیت هر فرد، در خانواده تأمین شود، وی احساس آرامش و اعتماد به‌نفس می‌کند و با امید، برای موفقیت دیگر اعضای خانواده قدم برمی‌دارد. در این‌میان، احترام به زن، جایگاه خاص و ممتازی دارد. در همین‌باره، امام صادق(ع) می‌فرماید: «هرکس همسر اختیار کند، باید او را اکرام و احترام کند»(مجلسی، 1386،ج73، ص85). نیز می‌فرماید: «زن در روابط بین خود و شوهر هم‌دلش، از سه خصلت بی‌نیاز نیست که یکی از آن سه، اظهار عشق به شوهر با دل‌ربایی است.» رسول‌خدا(ص) می‌فرمایند: «ملعون است، ملعون است زنی که شوهر خود را بیازارد و غمگینش کند و خوش‌بخت است، خوش‌بخت است زنی که شوهر خود را اکرام و احترام کند و آزارش ندهد(حرعاملی، ج14، ص519).

محبت و اظهار آن: بنا بر آیه‌ی 21 سوره‌ی روم، اصل مهر و محبت و علاقه‌ی همسران، نسبت به هم را خداوند متعال، در وجود زوجین قرار داده است. این محبت و علاقه با شروع زندگی مشترک تولد می‌یابد و با ادامه‌ی زندگی، استحکام پیدا می‌کند و تثبیت می‌شود. امام صادق(ع) در رابطه با اهمیت محبت به زن می‌فرماید: «از اخلاق پیامبران، دوست داشتن زنان است»(حرعاملی،ج 20، ص 22). نیز در روایت دیگر می‌فرماید: «هرکس ما را بیش‌تر دوست بدارد، زنان را بیش‌تر دوست خواهد داشت»(همان، ص 26).

البته بدیهی است که مهر و محبتی دارای ارزش است که در مسیر الهی و مطابق با دستورهای شرع باشد؛ و گرنه، چه‌بسا مهر و محبتی که هیچ ثمره‌ی معنوی نداشته باشد و حتی باعث سقوط فرد به ورطه‌ی نابودی شود. در فرهنگ غنی اسلام، اظهار محبت، یکی از لوازم دوست داشتن است؛ اما در روابط بین زوجین که مظهر کامل عشق و علاقه است، این اظهار محبت، جایگاه ویژه‌ای دارد تا آن‌جا که پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «گفتار مرد به همسرش: همانا من تو را دوست دارم، هرگز از قلب همسرش محو نمی‌گردد»(همان، ص 23). امام صادق(ع) می‌فرماید: «بهترین زنان شما... بامحبت‌ترین زنان به شوهران‌شان و مهربان‌ترین مادر به فرزندان‌شان هستند»(حرعاملی، ج2، ص27).

امام رضا(ع) می‌فرماید: «... یک گروه از آنان گنج و غنیمت هستند، این گروه زنانی هستند که شوهران خود را دوست داشته، به آن‌ها عشق می‌ورزند...»(نوری طبرسی، 1408، ج14، ص261).

پوشاندن عیوب همسر: زن و مرد در ارتباط و معاشرت با هم باید عیوب یک‌دیگر را بپوشانند و یک‌دیگر را از گناه خطا و اشتباه حفظ کنند. از آن‌جا که لباس، انسان را می‌پوشاند و حفظ می‌کند، زن و مرد به لباس تشبیه شده‌اند(زمخشری، 1414، 230). یعنی زن و مرد، هریک طرف مقابل را از رفتن به‌دنبال فسق و فجور و اشاعه‌دادن آن در بین دیگران، حفظ می‌کنند.

در تشبیه همسر به لباس، نکته‌های جالبی وجود دارد. به‌عنوان مثال، لباس متناسب با فصل و زمان تغییر پیدا می‌کند؛ پس همسران باید اخلاق و رفتار خود را متناسب با نیاز روحی و روانی هم‌دیگر تنظیم کنند. لباس باید در رنگ، دوخت و جنس مناسب شأن انسان باشد؛ هم موجب حفظ بدن است و هم زینت به‌حساب می‌آید و انسان همیشه به آن نیازمند می‌باشد. البته بین انسان و لباس رابطه‌ای متقابل وجود دارد. همان‌گونه که لباس، انسان را حفظ می‌کند در مقابل، هر فردی موظف به حفظ لباس خویش است. زن و مرد باید همانند لباس هم باشند. یک‌دیگر را از خطا و اشتباه حفظ کنند و هریک زینت دیگری به‌حساب آید و به او افتخار کند.

عفو و گذشت: انسان، مختار آفریده شده است و حق انتخاب دارد و ممکن است در برخی از انتخاب‌ها دچار اشتباه شده و از مسیر اصلی خارج گردد و این مسأله، برای زن و مرد یک‌سان است. ممکن است زن در برخورد، رفتار و گفتارش نسبت به همسرش خطا و اشتباه کند. در این مواقع، بسیار سفارش شده است که مردان خطاهای همسر خویش را ببخشند و آن‌ها را به این‌دلیل مورد آزار و اذیت قرار ندهند. از امام صادق(ع) پرسیده شد: «حق زن بر شوهرش چیست که اگر مرد آن را انجام دهد، نیکوکار است؟ فرمودند... اگر زن از روی جهل خطایی کرد، مرد او را ببخشد»(کلینی، 1405، ج5، ص510).

عفو و گذشت، تا آن‌جا اهمیت دارد که قرآن‌کریم عفو و گذشت را از موارد احسان می‌داند و فردی که دارای احسان باشد، محبوب خداوند متعال است. «و از خطای مردم در می‌گذرند؛ و خدا نیکوکاران را دوست دارد»(آل‌عمران/134). زن و مرد، هر دو در مسیر زندگی مشترک دچار اشتباه می‌شوند و هریک باید با گذشت از خطاهای طرف مقابل فضای گرم و صمیمی خانواده را حفظ کند و از طرف دیگر، با عفو و گذشت، محبوب خداوند متعال خواهند شد.

مدارا کردن: ممکن است در طول زندگی مشترک به‌دلیل برخی از مسائل، از میزان مهر و محبت زن و شوهر نسبت به‌هم کاسته شود. ممکن است وجود برخی از خصوصیت‌های اخلاقی در زن و یا شوهر، باعث کدورت و دل‌سردی شود و آن‌ها تصور کنند که می‌توانند از طریق جدایی، زندگی بهتری را برای خود فراهم کنند. قرآن‌کریم با توجه به اهمیت لزوم حفظ نظام خانواده و نیز با توجه به این‌که حق طلاق در دست مردان است، خطاب به ایشان می‌فرماید: «و اگر از آن‌ها کراهت داشتید (فوری تصمیم به جدایی نگیرید)؛ چه‌بسا چیزی خوشایند شما نباشد و خداوند خیر فراوانی در آن قرار می‌دهد.»

در این آیه، به مردان توصیه شده است که نسبت به همسران خود مدارا کنند، هرچند که مورد پسند و رضای آن‌ها نباشند و در مقابل برای کسانی که چنین رفتار کنند، مژده‌ی «خیر کثیر» می‌دهد؛ زیرا انسان به‌جهت محدودیت علم و دانش، از بسیاری از مطالب بی‌اطلاع است. امام علی(ع) در رابطه با مدارا کردن به مردان چنین می‌گویند: «در هرحال با همسرت مدارا کن و با او به‌نیکی معاشرت کن، تا زندگیت باصفا شود»(حرعاملی، 169). مرد باید بداند که غرایز و احساس‌های او با غرایز و احساس‌های همسرش متفاوت است. مرد هیچ‌گاه نباید انتظار داشته باشد که همسرش مطابق او فکر یا عمل کند؛ بلکه باید در مقابل گفتار و رفتار او مدارا پیشه کند تا زندگی برای هر دو شیرین و لذت‌بخش شود.

منابع:

- قرآن کریم

ـ حر عاملی، محمد بن حسن (بی تا)، وسائل الشیعه، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

ـ جوادی آملی، عبدالله (1383)، زن در آیینه‌ی جلال و جمال، قم، مرکز نشر اسراء.

ـ داور، زهرا (1380)، حسن معاشرت از دیدگاه قانون مدنی، تهران، سفیر صبح.

ـ زمخشری، جارالله محمود بن عمر (1414)، تفسیر کشاف، قم، مکتب الاعلام الاسلام.

ـ غیوری، علی (1382)، تفسیر مبین، تهران، دارالکتاب الاسلامیه.

- کلینی، محمد بن یعقوب (1405)، فروع الکافی، بیروت، دارالاصواء.

ـ مجلسی، محمدباقر (1386)، بحارالانوار، تهران، المکتب الاسلامیه.