گزارشی درباره‌ی آرایش و زیبایی و گفت‌وگو با گلمراد مرادی، دکترای تخصصی جامعه‌شناسی

دوستم را بعد از هفت سال دیدم. البته او مرا شناخت؛ وگرنه من که با آن دک‌وپز، حتی لحظه‌ای جسارت نمی‌کردم که صورت مصنوعی و تا حدی ترسناک او را جای‌گزین آن صورت ساده و معصوم دوران دبیرستانش کنم. با آن دماغ سربالا، گونه و لب برجسته و دندان‌های سیم‌پیچی‌شده، تنها کسی که به ذهنم نمی‌رسید، او بود. از آرایش غلیظ، ابروهای شیطانی و رنگ موی استخوانی‌اش که بگذرم، از نگین گوشه‌ی بینی و لنز خاکستری‌اش نمی‌توانم نگویم. حتی آن گوشواره‌ی درازی که تا نزدیک آرنج دستش می‌رسید و به یکی از گوش‌هایش بود و به یکی نبود! ناخن‌های - به قول خودش- توله‌سگی و لاک هفت‌رنگ روی آن را که دیدم، ناخودآگاه ذهنم به سمت وقت باارزشی رفت که برای رسیدگی به آن‌ها از دست داده بود.

دوستم با افتخار گفت قبل از خروج از خانه، روزی دوساعت با صورت، موها و دستانش ورمی‌رود تا باب میلش شود. با آن ادا و اطوارش، حتماً از آن زنانی شده بود که اگر خدای نکرده آرایشش آن‌گونه که می‌خواهد نشود، روزگارش سیاه شده، پا از خانه بیرون نمی‌گذارد و تا آخر شب به جان بچه و شوهرش غرمی‌زند.

وقتی درباره‌ی ضررهای استفاده از رنگ مو و لاک ناخن گفتم، جواب داد: «شیمیایی است که باشد. این حرف‌ها را ول کن؛ مگر چند سال می‌خواهیم زندگی کنیم؟ مگر مادرهای ما استفاده کردند، چیزی شد؟» به پسرش نگاه می‌کنم. یک بچه‌ی لاغر و خجالتی با یک‌خروار موی کج‌وراست شده‌ی روی سرش و کلی تافت روی آن، که نمی‌داند انگشتش را چگونه لای موهایش ببرد و سرش را بخاراند. لباس‌های تنگ بچه هم که اجازه‌ی درست‌راه‌رفتن به او نمی‌دهد، چه رسد به جست‌و‌خیز و دویدن‌های معمول کودکانه.

با دیدن دوستم و روند روبه‌رشد استفاده از محصول‌های آرایشی و زیبایی و با توجه به تبعات اجتماعی و منفی این پدیده، کنجکاو شدم تا به میان دختران و زنان رفته و نظرشان را درباره‌ی این موضوع و آسیب‌های پیش‌ رو جویا شوم.

فاطمه، 23ساله، مهندس کشاورزی: من همیشه آرایش می‌کنم، حتی وقتی که تنهایم؛ چراکه به من اعتمادبه‌نفس می‌دهد و با آن حس بهتری دارم. خارجی‌ها آن‌قدر آزادی دارند که آرایش‌کردن برای‌شان بی‌معنی است.

نرگس، 38‌ ساله، آرایش‌گر: به خاطر شغلی که دارم و جلب توجه مشتری‌هایم، معمولاً آرایش می‌کنم؛ اما لوازمی که استفاده می‌کنم همه اصل هستند. درست است که قیمت بالاتری دارند؛ ولی برای خودم و مشتری‌هایم ارزش قائل هستم. بیرون از منزل هم فقط از یک کرم استفاده می‌کنم. خیلی از همکارهای من بیرون از منزل آرایش‌شان را تجدید و به قول خودشان، کلاس کارشان را حفظ می‌کنند. مشتری‌های من می‌‌گویند به خاطر همین اخلاقم که فقط در آرایشگاه آرایش می‌کنم، پیش من می‌آیند.

آرایش‌کردن برای عروسی و جشن‌ها خوب است؛ اما به خاطر آسیب‌های مواد آرایشی به پوست و بدن، آرایش روزانه‌ را بیرون از خانه لازم نمی‌دانم. اکثر خانم‌های باردار نمی‌دانند اسپری مو (تافت) باعث آسیب‌ به جنین پسر می‌شود؛ یا لاک ناخن برای بدن آسیب‌پذیر بچه‌ها، عوارض زیادی دارد.

مونا 25ساله، خانه‌دار: من همیشه آرایش ملایم دارم؛ زیرا معتقدم انسان نباید با صورت خشک و بی‌روح جلوی دیگران ظاهر شود. آرایش ملایم آدم را جذاب‌تر می‌کند؛ البته برای دل خودم است، نه برای دیگران.

عطیه 26ساله، کاردان امداد و سوانح: من اصلاً آرایش نمی‌کنم؛ چون خوشم نمی‌آید. قیافه‌ام را همین‌طوری که هست قبول دارم؛ دلیلی نمی‌بینم خودم را با آرایش عوض کنم و سوژه‌ی دست پسرها بشوم. آرایش انسان را دچار اعتمادبه‌نفس کاذب می‌کند. خانم‌های آرایش‌کرده حس می‌کنند چیزی کم دارند که این‌طوری آرایش می‌کنند و خودشان را نشان می‌دهند. دوستی دارم که به آرایش‌کردن عادت کرده، به قول خودش چندبار خواسته ترکش کند؛ اما موفق نشده است. شوهرش همیشه از او می‌خواهد آرایش کند، حتی بیرون از خانه! می‌خواهد زنش همیشه توی چشم باشد! مرد اگر مرد باشد، زنش و زیبایی‌اش را برای خودش نگه می‌دارد! مردی که چشمش دنبال دخترهای آرایش‌کرده‌ی کوچه و بازار باشد، مرد نیست.

چیزی که باعث تعجب من می‌شود این است که خانواده‌ها از اثرهای نامطلوب اینترنت و ماهواره بر زندگی‌شان آگاهی دارند؛ اما ترجیح می‌دهند خودشان و سبک زندگی‌شان را عوض کنند.

نگین 20ساله دانشجوی میکروبیولوژی: آرایش می‌کنم؛ چون عاشق آرایش‌کردنم؛ چه در خوشی، چه ناخوشی! شاید باورتان نشود حتی وقت‌هایی که دلم گرفته و ناراحتم، با آرایش حالم خوب می‌شود. اصلاً هم ربطی به اعتمادبه‌نفس کاذب و پسرها ندارد. درون همه‌ی آدم‌ها یک غریزه هست به اسم میل به زیبایی. آدم هرقدر که زیبا باشد، باز هم دلش می‌خواهد زیباتر شود. کسانی هم که عمل زیبایی انجام می‌دهند، احساس کمبود ندارند؛ بلکه بیش‌تر از افراد عادی میل به زیبایی دارند. البته بعضی‌خانم‌ها هم برای این‌که شوهرشان بیرون از خانه کشیده نشود، تن به تیغ جراحی می‌دهند؛ زیرا می‍‌‌خواهند آن‌قدر زیبا باشند که شوهرشان به دخترهای خیابانی نگاه نکند. مشکل این‌جاست که یک‌سری از مردها، مرد نیستند؛ این دخترها و زن‌ها هستند که باید با چنگ و دندان زندگی‌شان را حفظ کنند.

سارا 26ساله، کارشناس محیط زیست: من نیازی به آرایش‌کردن در خودم نمی‌بینم. همسرم هم مرا همین‌طور که هستم، می‌پسندد؛ یعنی در اصل، خودِ من را دوست دارد، نه آب‌ورنگ ظاهرم را. عقلم نیز حکم می‌کند که فقط همسرم شاهد زیبایی‌هایم باشد و بس.

نظر آقایان نیز درباره‌ی این موضوع خواندنی است.

محمد 30ساله، کارشناس گرافیک: به نظر من، حد عقلانی آرایش یک رژلب کم‌رنگ، یک کرم و در نهایت یک خط چشم ساده است؛ آن‌هم برای کسی که می‌خواهد بیرون از خانه آرایش داشته باشد؛ وگرنه زن هرچه ساده‌تر و سنگین‌تر باشد، محترم‌تر و باشخصیت‌تر جلوه می‌کند. احساس من درباره‌ی خانم‌هایی که با آرایش و لباس‌های نامناسب از خانه بیرون می‌آیند، این است که در خانه به آن‌ها توجه نمی‌شود و خودکم‌بینی و اعتمادبه‌نفس پایین دارند؛ بنابراین با این شیوه سعی می‌کنند جلوی دیگران خودشان را نشان بدهند و اعتبار کسب کنند. این رفتار یا از سر نادانی ا‌ست یا داشتن مشکل‌های اخلاقی. زن‌هایی که با آرایش آن‌چنانی و لباس‌های تنگ و کوتاه وارد جامعه می‌شوند، فقط یک نکته را به ذهن متبادر می‌کنند: من زن بی‌بندوباری هستم و سلامت اخلاقی ندارم! یک زن بااخلاق و متشخص، در جامعه عفیف و محجوب ظاهر می‌شود. وقتی می‌دانم این پدیده منشأ انحراف‌های بسیاری است، آن را نه برای همسر خودم می‌پسندم و نه برای زنان جامعه‌ام.

احسان 34ساله، فروشنده‌ی لوازم آرایش: بیش‌تر لوازم آرایش تقلبی‌اند و بیش‌ از 90 درصدشان از راه قاچاق وارد کشور می‌شوند. خانم‌ها هم همیشه علاقه دارند با پولی که دارند، اجناس ارزان و بیش‌تری بخرند. نظرم درباره‌ی آرایش‌کردن خانم‌ها این است که هر کسی سلیقه و فرهنگی دارد، نمی‌شود گفت خوب است یا بد.

آقای «گلمراد مرادی»، دکترای تخصصی جامعه‌شناسی، عضو هیئت علمی و معاون پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی اسلام‌آباد غرب، پژوهش‌گر برتر و مؤلف مقاله‌های علمی - پژوهشی و علمی - ترویجی بسیاری، به‌ویژه درباره‌ی گرایش زنان به زیبایی است. با توجه به ضرورت بحث بر آن شدم تا نگاه آسیب‌شناسانه‌ی ایشان را نیز جویا شوم.

* آقای مرادی! معیار زیبایی چیست و افراد زیبا چه ویژگی‌هایی دارند؟

زیبایی عبارت از صفت و خاصیتی است که اگر در شیء وجود داشته باشد آن را مطلوب‌خاطر و مطبوع‌طبع بیننده‌ی آن می‌کند. اصولاً و از حیث مبدأ، یک شیء به خاطر این زیباست که جلب نظر بیننده را نمی‌کند و چون بیننده را خوش می‌آید، آن را زیبا می‌نامد. افراد زیبا نیز افرادی هستند که بر دل می‌نشینند، خوش برخورد، خنده‌رو و باگذشت‌اند.

*حد و حدود آرایش‌کردن و آراستگی از دیدگاه اسلام چیست؟

دین اسلام همواره بر پاکیزگی و آراستگی توجه داشته، بر آن تأکید کرده و آن را جزئی از ایمان دانسته است. قرآن در آیه‌های مربوط به حجاب، به‌ویژه سوره‌ی نور می‌فرماید آرایش‌کردن فقط برای محارم است. معیارهاى مطلوب پوشش زن مسلمان را در اسلام، مى‌توان در کلمه‌ی «حجاب» خلاصه کرد. در بیان مفهوم آن گفته مى‌شود کلمه‌ی «حجاب»، در لغت به معناى پوشش و حائل قراردادن میان دو چیز است و امروزه به پوشش ظاهرى زنان اطلاق مى‌شود. همه‌ی مباحث مطرح در باب حجاب و پوشش اسلامى زنان به دو محور اساسى بازمى‌گردد: نخست در نظر داشتن حد پوشش به‌معناى حفظ عورت و دیگرى پرهیز از خودآرایى نامشروع.

* لطفاً آماری از گرایش زنان ایران به زیبایی و تبعیت از مدهای زیبایی ارائه کنید.

در ایران آمارهای رسمی زیادی درباره‌ی صرف لوازم آرایشی وجود ندارد. تنها آمار موجود رسمی، مربوط است به فاصله‌ی سال‌های 1383 تا 1386 که با افزایش مصرف لوازم آرایش در میان خانوارهای شهری مواجه هستیم. براساس آمار، در سال 1385، 12405584 خانوار شهری وجود داشته که با ضرب این رقم در ارزش ریالی، مصرف لوازم آرایشی برای سال مذکور، رقمی حدود دو میلیارد تومان به‌دست می‌آید که رقم زیادی است. نگاهی به آمار و ارقام و رشد آن‌ها نشان می‌دهد که فروش محصول‌های آرایشی در ایران تجارت پرسودی است و به دلیل قاچاق‌بودن اکثر این محصول‌ها، سود آن‌ها عاید کشورهای صادرکننده و در نهایت شرکت‌های آرایشی بزرگ چند ملیتی می‌شود. این قضیه نشان می‌دهد اقتصاد و زیبایی، یا پول و زیبایی پیوند نزدیکی با هم دارند. این ارتباط برای جراحی زیبایی نیز صادق است. آماری رسمی درباره‌ی جراحی زیبایی در ایران در دست نیست. براساس یک آمار غیررسمی، هر ساله بیش از 36هزار ایرانی، زیر تیغ جراحی زیبایی صورت می‌روند. از میان جراحی‌های انجام‌شده‌ی زیبایی در ایران، جراحی زیبایی بینی در مقام اول قرار دارد. براساس آمار غیررسمی، ایران از نظر تعداد جراحی زیبایی بینی، در دنیا اول است.

* به نظر شما مصرف زیاد لوازم آرایشی و پایین‌آمدن سن مصرف‌کنندگان آن، نشان‌دهنده‌ی چیست؟

در کشورهای پیش‌رفته، آرایش برای خانم‌هایی است که طراوت‌ ‌پوست‌شان با گذشت سال‌های جوانی از دست رفته و گاهی هم راهی متداول بین زنان معلوم‌الحال‌؛‌ اما در ایران همه‌ی مرزهای آرایش از بین رفته است، دیگر نه به سن خاصی تعلق دارد و نه به قشر، مکان و زمان خاصی. در سال‌های اخیر استفاده از لوازم آرایشی و مواد محافظت‌کننده‌ی پوست و ساعت‌ها نشستن پای‌ ‌آینه برای تغییر چهره، به بخشی از امور روزانه‌ی خانم‌ها و حتی برخی آقایان بدل شده است. زنان، روزانه از عطر، مرطوب‌کننده‌ها، پاک‌کننده‌های پوستی، ضدآفتاب‌ها، ضدتعریق‌ها، رنگ‌های‌ آرایشی و... استفاده می‌کنند و این امر برای‌شان بیش‌تر به شکل تفریح و سرگرمی درآمده است. بنا بر آمارها،‌ بیش از دو ـ سوم زنان ایرانی، آرایش می‌کنند و‌ ‌یک ـ سوم از این قشر، آرایش را جزء جدانشدنی زندگی روزمره‌ی خود می‌دانند. شاید این قضیه به دلایلی مانند بالارفتن سن ازدواج، ناآگاهی افراد و جلب‌توجه بیش از حد باشد.

* زیباشدن به هر قیمتی، حتی توسط تیغ جراح، تزریق بوتاکس و استفاده از لباس‌های عجیب تا چه حد به کمبود اعتمادبه‌نفس، احساس ضعف و خودزشت‌انگاری افراد برمی‌گردد؟

انسان دوست‌دار زیبایی و زیباسازی است. جلب‌توجه یکی از نیازهای روانی انسان است. کسانی که در ارضای این نیاز می‌مانند، سعی دارند از طریق استفاده از لوازم آرایشی خود را ارائه دهند. مصرف زیاد لوازم آرایشی در ایران، به‌ویژه بین دختران جوان و نوجوان، یک موضوع فرهنگی بوده که چندان هم بومی نیست. در هر فردی به‌ویژه جوانان، علاقه به جلب‌توجه هست؛ اما بسته به این‌که نیازها و خواسته‌های فرد در زندگی تا چه حد برآورده شود و به چه سمت و سویی متمایل شود، عادت‌های خاصی را می‌پذیرد. استفاده‌ی زیاد از لوازم آرایش می‌تواند، عوامل زیادی داشته باشد که ریشه‌ی آن جامعه‌شناختی است. متأسفانه در بازار رقابتی سکس، که زاده‌ی جامعه‌ی سرمایه‌داری است، زنان به طور معمول در حال رقابت با هم هستند، گاه برای کاریابی، گاه شوهریابی. در هر حال، فشار اجتماعی ناشی از این رقابت است که باعث به‌کاربردن لوازم آرایشی از سوی زنان می‌شود. از طرفی، آرایش‌های تند، نشانه‌ی اعتمادبه‌نفس پایین است. افراد خجالتی و کسانی که هنوز به خودباوری اجتماعی و شخصی نرسیده‌اند، از آرایشی استفاده می‌کنند که به تصور خودشان برای‌شان شخصیت می‌آورد. در ایران، لوازم آرایشی، یکی از اقلام پرمصرف روزمره‌ی بسیاری از خانوارهاست؛ طوری که برخی زنان بدون استفاده از آن حاضر نیستند وارد جمع شوند و آرایش‌نکردن را نقص و عیبی در خود می‌دانند.

* این‌که زنان با تغییر وضعیت صورت‌شان، اغلب شبیه یک‌دیگر شده‌اند، چه پی‌آمدهای منفی‌ای برای خانواده و جامعه خواهد داشت؟

امروزه به محصول‌های زیبایی و بهداشت شخصی ـ برای ضرورت‌هایی که سلامتی به آن‌ها وابسته است ـ توجه می‌شود؛ ضدآفتاب‌ها، لوازم آرایشی، پاک‌کننده‌ها و عطرها، قسمت عمده‌ای از زندگی روزانه‌ی ما هستند و در نقش تخریب زندگی اجتماعی و فردی عمل می‌کنند. گرایش روزافزون دختران، به‌ویژه دختران کم‌سن‌وسال به استفاده‌ی بی‌رویه از لوازم آرایشی به مرز بحران رسیده و نگرانی‌های عمیقی را برانگیخته است. موج فزاینده‌ی استفاده از لوازم آرایشی چنان سرسام‌آور است که مهار این بحران دشوار است؛ گرچه زشتی و زیبایی امری نسبی است و هر انسانی تعریفی مجزا و متفاوت از زیبایی ارائه می‌دهد، این امر حقیقت دارد که گاهی نیز فرم بدن انسان در اثر بی‌توجهی‌های دوران جنینی، عوارض زایمان، آسیب‎های جسمی در کودکی، تصادف‌های رانندگی، بیماری‌هایی مثل آبله‌مرغان یا جوش‌های غرور جوانی که بارها زخم شده و در صورت پخش می‌شوند، انسان‌ را از هنجارهای کلی که جامعه برای مقوله‌ی زیبایی تعریف کرده است، دور می‌کند.

مقایسه‌ی مکرر فرزندان با دیگران، آن‌ها را افرادی نیازمند به تأیید از سوی اجتماع بارمی‌آورد. چنین افرادی بعدها برای تأییدشدن در اجتماع، ممکن است به هر کاری دست بزنند. نمونه‌ی آن دختران 10‌ساله‌ای هستند که با آرایش‌های غلیظ دیده می‌شوند.

* تبعات استفاده‌ی زیاد از محصول‌های آرایشی- زیبایی چیست؟

در این‌که لوازم آرایشی به آسیب‌های بدنی و فیزیولوژیکی منجر می‌شود، شکی نیست. از آن‌جا که اکثر مواد آرایشی، شیمیایی هستند، شاید در برخی ابعاد، باعث کارکردهایی مثل زیباسازی پوست یا شکیل‌شدن اندام شوند! اما برای فرزندآوری یا در ابعاد دیگر زندگی، پی‌آمدهای مخربی دارند.

* لطفاً از نقش رسانه‌ها، در ترویج این پدیده صحبت کنید.

یکی از عوامل اثرگذار در گرایش افراد به استفاده از لوازم آرایشی، رسانه‌های جمعی است. با توجه به این‌که رسانه‌های دیداری اثرگذاری بیش‌تری دارند؛ بنابراین ماهواره نقش دوچندانی در این راستا ایفا می‌کند. فشارهای بیرونی برای هماهنگ‌شدن با شیوه‌های مشخص بدن مطلوب، با گسترش تبلیغ‌ها و مجله‌های زنانه که زنان را هدف مصرف قرار داده‌اند، ارتباط مستقیم دارد. در بیش‌تر مجله‌های مرتبط با زنان، مصرف محصول‌های توده‌ای تبلیغ می‌گردد و بدین‌سان زنان به تلاش هرچه بیش‌تر برای اکتساب چهره‌ی خاص و مشخص که غالباً مبتنی بر لاغری اندام و زیبایی مصنوعی با استفاده از لوازم متعدد آرایشی است، تشویق می‌شوند. تبلیغات ماهواره‌ای و الگوپذیری بیش‌تر زنان از این نوع رسانه‌ها، چیزی نیست که بتوان اثر آن را نادیده گرفت.

* راه‌کارهایی که می‌تواند موجب بهبود این وضعیت شود، چیست؟

فرهنگ‌سازی و تقویت بنیادهای فرهنگ دینی، جامعه‌پذیری مناسب و اهتمام به ترویج الگوهای تربیتی و اخلاقی، اصلاح سبک زندگی و معیارهای زیستی، تقویت حس بازنگری وجود شناختی، احیای هویت انسانی فراموش‌شده و ترویج فرهنگ ترجیح روح و مطالبه‌های روحانی و معنوی بر تمایل‌ها و کشش‌های غریزی معطوف به بدن، از جمله راه‌های مقابله با این مسئله است.

ترویج حقیقت‌گرایی به جای ظاهرگرایی، اهتمام به ترمیم خلأ‌های شخصیتی و فرهنگی، تعدیل مصرف‌گرایی و تجمل‌گرایی، بازتعریف زیبایی، تردیدافکنی در مشروعیت ارزش‌ها و استانداردهای فرهنگی بیگانه، اطلاع‌رسانی عمومی درباره‌ی تبعات و عوارض منفی موضوع و بهره‌گیری از نظارت و کنترل فرهنگی نرم از دیگر راه‌هاست.

صداوسیما با استفاده از برنامه‌های مختلف، می‌تواند با بیان نتایج مخرب و پی‌آمدهای فیزیکی و روانی روزافزون استفاده از لوازم آرایشی، به‌ویژه محصول‌های غیربهداشتی و نامناسب، تا حد امکان دیدگاه افراد را درباره‌ی آن‌ها تغییر دهد.

معرفی الگوهای فرهنگی و نمونه‌های فرهنگی جامعه‌ی ایران برای دختران جوان از طریق رسانه‌ی ملی می‌تواند تا حد امکان بر میزان استفاده‌ی دختران از این لوازم، اثری مثبت داشته باشد.

وقتی به صحبت‌های دکتر فکر می‌کنم و در شهر قدم می‌زنم، با تماشای برخی چهره‌ها، این سؤال در ذهنم پیچ‌وتاب می‌خورد که می‌ارزد معصومیت زنانه‌ی‌مان را زیر این ماسک‌های رنگی از نفس بیندازیم؟