سیری در پوشاک زنان ایران زمین   

این شماره: پوشاک زنان ترکمن

زنان ترکمن، پوشاک زیبایی دارند که از لحاظ برش ساده؛ اما چشم‌گیر است. آنان مهارت خاصی در زمینه‌ی هنرهای قالی‌بافی، ابریشم‏بافی، سوزن ‎دوزی، نواربافی، قیطان‌بافی و جاجیم ‎ ‏بافی داشته و در مناطق روستایی، بیش‌تر کاموابافی، پوستین‏دوزی، سکه ‎ ‏دوزی و حصیربافی در بین زنان ترکمن رایج است. پوشاک زنان ترکمن، مملو از نماد و نشانه‏هایی است که به‌ آن منطقه و ساکنان آن اختصاص دارد و با نشانه‏هایی که در ذهن بیننده می‌گذارند، تصویر روشنی از هویت خویش برمی‏‎انگیزند. پوشاک هر گروه و منطقه ‎ای با زبان رمزآمیز خود با مردم سخن می ‎گوید و پیامی روشن، به ذهن تماشاگر متبادر می‏کند. پوشاک زنان‌ ترکمن‌ بسیار متنوع است و این‌ تنوع‌، فلسفه‌ ‎ی خاصی‌ دارد که‌ با دوره‌های‌ سنی‌ آنان‌ مرتبط است‌.

در کل، لباس زنان ترکمن را می ‎توان به چهار دسته تقسیم کرد:

- لباس منزل؛ بسته به سن افراد، شکل آن تغییر می‏کند.

- لباس کار؛ هنگام پختن نان و در حین انجام کارهای کشاورزی استفاده می‏شود.

- لباس شهر؛ هنگام خروج از منزل و برای خرید از بازار پوشیده می ‎ ‏شود.

- لباس تشریفات؛ هنگام شرکت در مراسم، جشن ‎ها و اعیاد بر تن می ‎شود.

سرپوش‌ها

کلاه زنان ترکمن به شکل استوانه و به‌نسبت بلند است. روی کلاه را اغلب از پارچه‌ی ساده و ابریشمی، به ‎رنگ قرمز، با دنباله‌ی چین‌دار و بلند می‌پوشانند و آن را اغلب با زیورهای نقره‌ای و زری تزئین می‌کنند. در مواقع عروسی از نیم‌تاج استفاده می‌کنند. زنان ترکمن گیسوان خود را پس از بافتن، در میان گیسوبندهای نقره‌ای می‌گذارند.

بؤروک ‌یا عرقچین: به دختران ترکمنی که از این کلاه‌ها و بوروک‌ها استفاده می‏کنند، «بوروکلی قیز» می‌گویند. «از نوع ساده‌ی آن، پسرها و مردها، موقع خواندن نماز استفاده می‌کنند. بوروک از جنس پارچه است و دختران آن را سوزن‌دوزی می‌کنند و نقش‌های مختلف دارد (اعظمی‌راد، 1382، 130).»

آلادنگی/ آلناقی: آلادنگی را زیر روسری یا چارقد می‌گذارند تا آن را در سر محکم و ثابت نگه‌دارد و نشانه ‎ی شوهرداربودن صاحب آن است. «هنگامی که دختران ازدواج می‏کنند، عرق ‎چین را از سر برداشته و طی مراسم خاصی - به‌ظاهر پس از چند بار امتناع از گذاشتن آن - با اصرار مادرشوهر پیشانی‏بند را بر سر می‏گذارند که در نزد طوایف و قبایل گوناگون ترکمن، به نام ‎های مختلفی چون: «آنق»، «آلین دانگی»، «آل دانقی»، «آلانگی»، «توپبی»، «هاساوا»، «هازاوا» و «هازابا» شهرت دارد (محمدی، 1388، 80).» در واقع دختر ترکمن،‌ زمانی که ازدواج می‌کند، به‌ جای‌ بؤروک‌ یا کلاه‌ دخترانه‌، از پیشانی‌بند استفاده می‌کند که قرمزرنگ و نشانه‌ی شادی است. «آلادنگی» در گذشته از پارچه‌های قرمز و گل‌دار انتخاب می ‎شد؛ ولی امروزه نوع آماده ‎ی آن - تهیه‌شده از حلقه‌‎ای به جنس موکت که به دور آن پارچه ‎ای ساده کشیده‌اند- در مغازه‌ها عرضه می‌شود.

این پیشانی‏بند با سربند (یغلیق) ابریشمی، با نقوش چهارگوش که نقش یاشماق (روبنده) را برای نشان‌دادن احترام به مردان بزرگ‏تر ایفا می‏کند، آراسته می‏شود. در گذشته، این سربند، زیر پیشانی‏بندی که در پشت با دنباله ‎های آویزان گره می‏خورد، پوشیده می‏شد. زنان برای بیرون رفتن از منزل، سربند را با شال بزرگی - که در گذشته از ابریشم بوده و حالا از چیت گل‌دار با یک ریشه‏ی بلند مَکرَمه‏دوزی است - می‏پوشانند.

دخترها عرقچین حاشیه‌دوزی‌شده ‎‌ای (بُرک، تخیه) را با همان لباس و زیرشلواری می‌پوشند. روی این کلاه را - بنا به محل استفاده از آن – با زیورهای نقره‌ای و زری فراوانی می‌پوشانند. گاهی در مواقع عروسی، نیم‌تاجی مزین به جواهر، روی آن نصب می‌کنند. فلسفه‌ی استفاده از این نوع کلاه‌های بلند زنانه را در راز و رمز روزهای نبرد و جنگ باید جست‌وجو کرد.

پیشانی ‎بند، آنق: سربند طوایف تکه، با پارچه ‎ی زرین و طرح‌های نقش‌دارِ مواج، پوشیده و آراسته‌شده و عقیق‌های جگری‌رنگ به آن وصل می‌شود. سربندهای یموت به‌لحاظ طرح قوی‌تر است و در میان طوایف تکه، با لوزی‌ها و هلال‌های کوچک زراندود، تزیین می‌شود. گاهی از انواع زیورهای آویزه‌دار روی آن استفاده می‌شود؛ طوری که سطح کلاه را کامل می‌پوشاند و به صاحب آن ابهتی می‌دهد. آن‌ها گیسوان بافته‌ی خود را از میان گیسوبندهای نقره‌ای عبور می‌‎دهند و زیورهای مجلل و خوش‌ساختی را به کلاه متصل و از دو طرف چهره‌ی خود آویزان می‌کنند. به‌تدریج، در زنان میان ‎سال - هر سال به اندازه‌ی دو بندانگشت -  از بلندی آن کاسته می‌شود. وقتی کوتاه شد به آن «تبرّک» می‌گویند. پیشانی‌بند زن در این مرحله به رنگ سیاه درمی‌آید که علامت مجرب‌بودن است. در دوران پیری نیز به رنگ سفید درمی‌آید که نشانه‌ی عاقل‌بودن است.

چاشو: در بین برخی از زن ‎های ترکمن، به‌ویژه زنان طایفه‌ی یُموت، چارقدی به نام «چشو» یا «چاشو» رواج دارد. چاشو نوعی روسری ویژه و گران‏قیمت ترکمنی است که عروس باید قبل از سوارشدن به ماشین یا مرکب عروسی آن را بر سر بگذارد. چاشو در بین زنان ترکمن، حکم چادر را در بین زنان فارس دارد.

 یاشماق (یالق): زنان ترکمن - بنا به رسم قومی خویش - چانه‌ی خود را از دیگران می‎پوشانند و حتی اجازه نمی‌دهند کسی گردی کامل صورت‌شان را ببیند و یکی از دلایلی که از چارقدهای بزرگ استفاده می‏کنند، همین است. «پس از این‌که شال را به سر انداختند، ابتدا سمت‌ راست را با دست ‌چپ نگه‌می‎‌دارند و با دست‌‎ راست، طرف دیگر را - طوری که از روی بینی و دهان عبور کند- به طرف پشتِ سر برده و دور سر تابانده و لابه‎لای تاب‎های زیرین محکم می‏کنند. این طریقه‎ی بستن شال را به لفظ محلی یشماق می‏گویند (امیدی، 1382، 23).» یشماق یک روسری نازک، منقوش و چهارگوشِ ترکمنی است که گاه زمینه ‎ای ساده با حاشیه ‎هایی سوزن ‎دوزی‌شده دارد و گاه زمینه ‎ای مشکی با نقش ‎های درشت زرد و نارنجی‌رنگ دارد.

زنان ترکمن از گوشه‏ی این روسری، اغلب به صورت نقاب برای پوشاندن دهان و روگرفتن استفاده می‏کنند. نوعی از یشماق به نام «قی‌قاچ» در بین ترکمن‏ها مرسوم است که به‌صورت نقاب استفاده می‌شود و علامت حرف‌نزدن با غیر است؛ زیرا صدای نوعروسِ ترکمن، حداقل تا زمانی که بچه‏دار نشده، نباید شنیده شود. در واقع، عروس ترکمن با این نقاب یا دستمال (یشماق)، علاوه بر این که صورت خود را از نامحرم می‏پوشاند، به احترام کهن‌سالان، به‌ویژه از پدرشوهر و اقوام طرف شوهرش روگرفته و در حضور آن‏ها حتی صحبت نمی‏کند. پدرشوهر معمولاً پس از پانزده‌سال به پاس این‌که عروسش حرمت او را نگه‌داشته، جشنی برپا داشته و هدیه ‎ای به نام «رونما» به عروس خود می‏دهد و پس از آن، عروس می‏تواند با اجازه‏ی آن‏ها نقاب از چهره بردارد.

چارقد: زنان ترکمن زمانی که بخواهند به شهر، میهمانی یا عروسی بروند، علاوه بر یالق و آل‌دانگی از شال ‎ها، روسری ‎ها و سراندازهای بزرگ و گران‏قیمتی به نام چارقد استفاده می‏کنند. چارقد، روسری منقش به طرح‌ها و رنگ‌های متنوع و گران‌قیمتی است که ریشه‌های کناری آن را «پورچیک» می‌نامند و معمولاً بیرون از خانه استفاده می‌کنند؛ طوری که آلادنگی زیرِ آن است.

تن‌پوش‌ها

تن‎پوش زنانه‏ی اصلی، پیراهنی است که در گذشته از ابریشم بود؛ ولی اکنون با الیاف مصنوعی تولید می‏شود. پیراهن بانوان ترکمن، برشی ساده دارد. رنگ پارچه‌ی پیراهن را اغلب از رنگ‌های زرشکی، بنفش، قرمز و گل‌دار انتخاب می‌کنند. پیراهن از بالا به پایین به تدریج فراخ شده است. روی پیراهن‌ها با گلِ ‌یقه و غیره تزیین می‌شوند.

کُؤینِک: پیراهنی که زنان ترکمن می‏پوشند، پیراهنی چهارفصل است که فرمی بسیار ساده دارد. نکته‌ی قابل‌توجه این است که در گذشته، پارچه‌ی پیراهن را زنان خود می‏بافتند و الیافی را که برای بافت این پارچه نیاز بود - که معمولاً از جنس ابریشم بود - خودشان با پرورش پیله‌ی کرم‌ابریشم تهیه می‎کردند. «پیراهن زنان ترکمن سه قسمت اصلی دارد که شامل «ینگ» یا آستین، «یان» یا پهلو و «آشیری» یا دامن است و روی آن نیز، کمربند یا شال بسته می‎شود (اعظمی‌راد، 1382، 125).» آستین پیراهن‏های زنانه، راسته و بلند است و با اُریب کمی به سوی مچ تنگ می‏شود. قد این پیراهن تا قوزک پا است، تا جایی که سوزن‌دوزی پایین شلوار از زیر آن به‌طور کامل دیده می‏شود. اغلب دور مچ، یقه و چاک را با نوار ابریشمی سوزن‎دوزی و دست‎دوزی شده به نام «مداخل» زینت می‌دهند (محمدی، 1388، 58).» زنان‌ ترکمن،‌ پیراهن‌های ‌ابریشمین‌ می‌پوشیدند که‌ اغلب به‌ رنگ‌ قرمزِ تمشکی و گاهی جلوه‌ای تابان داشت و «قیرمیز کؤینک‌» نام‌ داشت‌. در این پیراهن، از نوارهای پارچه‌ای باریک برای محکم‌کردن دوخت استفاده می‌شد که تکه‌های مثلث‌شکلی را در میان تکه‌های‌مستطیل‌شکل دامن لباس جای می‌دادند که تن‌پوش پرچینی - که در قسمت پایین گشاد می‌شد – دوخته می‌شد؛ به بیان دیگر، دامنِ لباس، از زیر بغل تا پایین (در پهلو) به تدریج گشاد می‌شد. سرآستین‌ها و چاکِ یقه که برای شیر‌دادن، به اندازه‌ی کافی باز بود، سوزن‌دوزی می‌شد. رنگ‌های شاد، برای زنان جوان و تازه‌عروسان بود و هنگامی که به حدود 35سالگی می‏رسیدند، پیراهن‏هایی با گل‎های تیره می‌پوشیدند.

قبا: قبا یا خلعتِ رویی زنان ترکمن، در هر سن‌وسالی، کت یا روپوش آستین‏دار، جلوباز و گشادی است که پشتی یک‌تخته دارد و روی پیراهن پوشیده می‏شود. زنان، جلوی قبا را  با تسمه‌ی باریکی - که در خانه می‌بافند- می‏بندند و برخلاف مردان، از شال برای بستن کمر و به‌هم‌رساندن جلوی قبا استفاده نمی‎کنند. قبا، دومین جزء لباس زنانِ ترکمن است که معمولاً به رنگ قرمز، نیلی و سیاه است.

 چکمن: نوع پشمی قبایِ زنان ترکمن، چکمن نامیده می‏شود. این پوشش ترکمنی، با توجه به نوع پشمی که در بافت آن به‌کار می ‎رفته، انواع مختلفی داشته است که به «اینچه چکمن» و «یوغین چکمن» تقسیم می‏شود.

شلوار (بالاق): شلوار زنان ترکمن از بخش‌های زیر تشکیل می‌شود. قسمت بالای زانو، پارچه‌ای ساده و با دوختی گشاد است. پایین زانو به سمت مچ‌ پا باریک می‌شود و بخش باریک آن - حداقل به طول ده‌سانتی‌متر- سوزن‌دوزی می‌شود. این بخش، به‌طور معمول مچ ‌پا را می‌پوشاند. در لبه ‎ی شلوار که با مچ‌ پا در تماس است، نوار سیاهی می‌دوزند به پهنای یک تا یک‌ونیم‌سانتی‌متر که «بالاق یوپ» نام دارد.

قوشاق (کمربند): زنان ترکمن، کمربندی به نام قوشاق دور کمر می ‎بندند که از جنس ابریشم است. قوشاق، کمربندی از پارچه است که هنگام بارداری دور کمر می ‎بستند. از قوشاق، مردان نیز برای کار در مزارع یا در میدان‌های کُشتی، برای تمرکز نیرو در مقابل حریف استفاده می ‎کردند (اعظمی‌راد، 1382، 127).» این کمربند، کاربردهای فراوانی داشته، از جمله این ‎که باعث می ‎شد قد پیراهن کوتاه ‎‌تر شود و در هنگام کار دست‌وپاگیر نباشد. هم‌چنین از نظر بهداشتی برای کمر و شکم مفید بود؛ ‌طوری که در زمان آبستنی یا در سنین بالاتر، شال سیاه‌رنگی را که گاه بلندی آن تا سه‌متر می‏رسید دور کمر می‏بستند. نوع دیگری از کمربند که به کمر نوعروسان ترکمن می‏بستند، شال سبزرنگی است که برای حفظ عروس از چشم‌زخم، دور کمرش بسته می‏شده است.

شاوِت (چاوِت): این بالاپوشِ زیبا «نوعی قبا و جلیقه‌ی بسیارتنگ، آستین‌کوتاه و جلوباز است که در میهمانی‏ها و جشن‏ها پوشیده می‏شود. در قسمت جلو، دور یقه، دور حلقه‌ی ‌آستین و چاک طرفین آن، سوزن ‎دوزی، رودوزی و دست‏دوزی ‎هایی انجام می ‎شود. دختران ترکمن برای دوران عروس‌شدن‌شان به تناسب ذوق، موقعیت اجتماعی و وضع مالی خود، زیورآلات و آویزهایی از سکه و پولک‌های نقره‌ای را روی آن می‏دوزند و آن را مانند یک بالاپوش روی پیراهن خود به‌تن می‌کنند. در گذشته، جنس این زیورآلات بسته به سطح اقتصادی خانواده، از طلا یا نقره بود. در لباس ‎های ابریشمی، برای آن‌که تکه‌ی زیربغل در اثر عرق‌کردن ضایع نشود، مرغکی بین آستین و پیراهن می‏دوختند و گاهی آن را عوض می‏کردند و به همه‌ی لباس آسیبی نمی ‎رسید (امیدی، 1382، 191).»

کُرتِه: «روپوش بلند زنان ترکمن و نوعی روسری و پوشش زمستانی به‌نسبت ضخیم با سوزن ‎دوزی‌های زیاد است که ظاهری شبیه کت دارد و زنان تیره‏های ترکمن، در جشن‏ها، اعیاد و مراسم تشریفاتی‌شان، آن را برای پوشش نهایی بر سر می‌اندازند (محمدی، 1388، 63).» کرته، کاربرد چادر را برای زنان ترکمن دارد؛ ‌طوری که قسمت سرشانه‌ی این کت را روی سر خود می‏اندازند. این پوشش از پارچه ‎های کتان و گاهی از پارچه ‎های ابریشمی تیره یا سرخ‌رنگ تهیه می‏شود و در محل آستین ‎ها، دو دنباله‌ی بلند دارد که «ینگ» نامیده می ‎شود.

چَرپی (سِرپی): روپوش کوتاه زنان ترکمن با آستین‏های بدون کاربرد است که سوزن ‎دوزی ‎های زیبا و ظریفی دارد و به‌طور معمول، در جشن‏ها، میهمانی‏ها و مراسم تشریفاتی و برای پوشاندن عروس به‌کار می‏رود. این پوشش بخشی از پوشش نهایی سرِ زنان ترکمن است و فرق آن با کرته، این است که تمام سطح آن سوزن‏دوزی می‏شود. این پوشش با توجه به سن و موقعیت زنان دارای رنگ و سوزن‎دوزی‎های مختلفی است.

چارُود، جُبه: نوعی پوشش و روپوش زمستانی زنانه است که هنگام رفتن به میهمانی، از آن استفاده می‏کنند. «این پوشش، شبیه پالتوی زنانه است که از پارچه ‎ی مخمل با رنگ‌های شاد و تند، مانند سبز، قرمز و آبی دوخته می‏شود و دور آستین‏ها، پایین دامن و گاه دور یقه و جلوی آن، سوزن‏دوزی‏های زیبایی دیده می‏شود. زنان منطقه‏ی گوکلان به این پوشش آستر گل‏داری اضافه می‏کردند و آستین‏های آن را نیز کوتاه گرفته و بر دامن و قسمت پایین آن نیز سکه می‏دوختند (معطوفی، 1383، 2298).»

جوراب، آیاق‌قاب: در گذشته، زنان ترکمن در تابستان‏ها اغلب پابرهنه بودند و در زمستان‌ها نیز جوراب‎های پشمی و ابریشمی دست‏باف رنگارنگ و گران‌بهایی برای خود و مردان‌شان می‏بافتند. در حال حاضر، زنان ترکمن از جوراب‌های موجود در بازار استفاده می‌کنند.

کفش، کش: «با وجود این‌که در گذشته، پابرهنه راه‌رفتن در میان زنان ترکمن بسیار رایج بوده است، از چندین نوع پاپوش برای پوشش پاهای‌شان استفاده می‏کردند که یک نوع آن، کفش لاستیکیِ مشکی‌رنگی بود که از روسیه وارد می‏شد. نوع دیگر کفش‎های زنان ترکمن، «اوک جِلی‌کِش» نام داشت. این کفش، کفشی ساده و پاشنه‏دار بود. رویه‏ای بلند و پاشنه‏ای حدود سه‌سانتی‎متر داشت و در جشن‌ها و میهمانی‎ها پوشیده می‏‎شد (محمدی، 1388، 65).» جنس آن نیز از چرم خام بود و تزئیناتی مختصر داشت. معمولاً پشت این کفش، زبانه‌ای دوخته می‏شود تا پوشیدن آن راحت باشد. نوع دیگر آن که از جاجرم می ‎آمد، جنسی چرمی ‎داشت و به کفش «گرمه‏ای» معروف بود. پاپوش دیگری که بین زنان ترکمن رایج بود، «اِدیک» نام داشت که چکمه‌ای با نوک برگشته و پاشنه‏ای بلند بود و در رنگ‌های قرمز و زرد ساخته می‏شد. این چکمه ‎هایِ ساق‌کوتاه را بیش‌تر زنان شوهردار می‏پوشیدند. نوع دیگر این کفش ‎ها، «گالش» نام داشت.

کلام آخر

آن‌چه در پوشاک زنان ترکمن دیده می‌شود، این است که زنان روستایی و ده ‎نشین، به‌ویژه زنان ایلات و عشایر ترکمن، بنا بر ذوق و روح زیباپسند خود و برای ایجاد تنوع و زیبایی در اقلیم ‎های خشک و یک‌نواخت دشت ‎ها و بیابان‏ها یا سرزمین ‎های سبز و خرم، برای تطابق خود با محیط در انتخاب شکل و رنگ پارچه، جامه ‎هایی به رنگ ‎های شاد و با ترکیب ‎های زیبا و دل‌نواز انتخاب می‌کنند. برای ابراز و نمایش شکوه و ثروت خود جامه‌های فراخ فراوان روی هم می‏پوشند و نوارهای زرین و سیمین و سکه‏های پول روی آن‏ها می‏دوزند. سوزن‌دوزی لباسِ این زنان، بازتابی از باورهای مذهبی، اندیشه‏های ملی و سنتی، شیوه‌های زندگی، آداب اجتماعی و توان اقتصادی و نشان‌دهنده‌ی فرهنگ و هنر آنان است؛ از این‌ رو، تکیه بر غنای فرهنگی مردمان ترکمن، پاسداری از آن و شناخت ارزش‌های پوششی بانوان ترکمن که جزء سرمایه‌های فرهنگی کشور هستند، بسیار مهم و شایان توجه است.

منابع:

1. اعظمی‌راد، گُنبد دُردی (1382)؛ نگاهی به فرهنگ مادی و معنوی ترکمن ‎ها، مشهد: مؤلف.

2. امیدی، ناهید (1382)؛ دیده و دل و دست، پژوهشی در پوشاک و هنرهای سنتی خراسان، مشهد: آستان قدس رضوی.

3. محمدی، رامونا (1388)؛ پوشاک و زیورآلات مردم ترکمن، تهران: جمال هنر.

4. معطوفی، اسدالله (1383)؛ تاریخ فرهنگ و هنر ترکمان، جلد سوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.