نوع مقاله : مهارت
چگونه استعداد های فرزندان را پرورش دهیم؟
ممکن است شما هم از آن پدر و مادر‌هایی باشید که راه‌های زیادی را امتحان کرده‌اید تا کودک‌تان را متقاعد کنید، کاری‌هایی مانند مسواک‌زدن، لباس‌پوشیدن، بستن بند‌کفش و... را خودش به‌تنهایی انجام دهد. گاهی ما پدر و مادر‌ها، از هر دست‌آویزی برای عملی‌کردن خواسته‌مان استفاده می‌کنیم؛ برای مثال در قالب جملاتی مثلِ «اگر فلان کار را انجام دهی، فلان چیز را برایت می‌خرم!» وعده‌وعید‌هایی به او می‌دهیم که ممکن است توانایی عملی‌کردنش را نداشته باشیم و همین امر به خودی خود، مشکلات زیادی را سبب شود؛ مانند این‌که اعتماد کودک را به خودمان خدشه‌دار می‌کنیم و نتیجه‌ای جز مخالفت شدید او عاید‌مان نمی‌شود. حواس‌مان باشد که کودک باید در مقابل کاری که انجام می‌دهد، تشویق شود و اگر این تشویق‌شدن ـ حتی به‌شکل زبانی ـ بدون هیچ دلیلی مدام صورت گیرد، به روند تربیتی او لطمه‌های جبران‌ناپذیری وارد می‌کند؛ مثلا ممکن است کودک را طوری بار بیاوریم که برای انجام هرکاری، انتظار تشویق‌شدن داشته باشد و مراوده با کودک‌مان را، به سخت‌ترین کار ممکن بدل کند؛ بنابراین تشویق هم، راه و چاه دارد که باید یاد بگیریم.
کودک‌تان را با تشویق شارژ کنید
۱. تشویق باعث ایجاد اعتمادبه‌نفس در کودک می‌شود؛
۲. استعداد‌های درونی او با تشویق شکوفا می‌شود؛
۳. تشویق، روابط مثبت و مؤثر کودک با والدین و گروه هم‌سالان را در پی دارد؛
۴. تشویق مؤثر، کودک را یاری می‌کند در انتخاب‌هایی که آینده‌اش را می‌سازند؛
۵. کودک با تشویق اصولی، در تمام فعالیت‌هایش با انگیزه ظاهر می‌شود؛
۶. تشویق، محرکی قدرتمند برای کار و تلاش بیشتر کودک است؛
۷. تشویق رضایت خاطر کودک و لذت درونی او را سبب می‌شود.
چرا بعضی از تشویق‌ها به درد لای جرز دیوار هم نمی‌خورند؟
تشویق‌های بی‌جا، پی‌آمد‌های ناخوش‌آیندی برای کودک دارند که در ادامه به بعضی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
۱. کودک را به عوامل کنترل بیرون از خود، وابسته می‌کند؛
۲. تشویق بی‌جا، به‌صورت رشوه درمی‌آید و اعمال کودک را به پاداش وابسته می‌کند (طوری که او در مواجهه با والدین، همیشه طلب‌کار است و خودش در مقابل وظایفش، احساس مسئولیت نمی‌کند؛ حتی در مقابل انجام کارهای معمولی، انتظار دارد که تشویق شود)؛
3. گاهی در اثر تشویق‌های غیراصولی، کودک به غرور و خودبینی مبتلا می‌شود؛
4. تکیه بر تشویق بیرونی ـ بدون این‌که با تقویت‌های درونی کودک هم‌سو باشد ـ مانع تحول طبیعی او می‌شود.
تشویق متناسب با خواستۀ کودک، یا براساس تشخیص والدین
در نوع تشویق فرزندتان، می‌توانید نظر آنان را نیز جویا شوید. البته فرزندان، بیشتر مایل هستند که با هدیه‌های گران‌قیمت تشویق شوند؛ به همین دلیل والدین ترجیح می‌دهند که در این مورد خاص، نظر فرزندشان را نپرسند. اگر والدین از عکس‌العمل چنینی فرزندشان آگاه هستند، پس بهتر است با توجه به امکانات موجود، دربارۀ نوع تشویق، تصمیم بگیرند؛ اما گاهی بد نیست فرزندمان را با خرید آنچه دوست دارد، تشویق کنیم. البته حواس‌مان باشد که قول خرید چیزی را به او ندهیم؛ وگرنه هدیۀ خریداری‌شده، کارکرد تشویقی‌اش را از دست می‌دهد.
ترجیح می‌دهم ساختار فکری کودکم فعال باشد
وقتی کودک‌تان تکالیفش را انجام می‌دهد، تشویقش می‌کنید؛ اما آیا تاکنون به درست یا غلط‌بودن شیوۀ تشویق‌کردن‌تان فکر کرده‌اید؟ ممکن است باور نکنید که گاهی تشویق، می‌تواند ضرر داشته باشد! بیشتر ما، تشویق‌های زبانی را انتخاب می‌کنیم که کم‌هزینه‌تر هستند؛ اما از تأثیرات سوءِ آن خبر نداریم. کودک وقتی تشویق ما را دریافت می‌کند، ترغیب می‌شود به بهترین نحو از پس تکالیفش بربیاید تا تشویق بیشتری دریافت کند؛ اما وقتی تشویق‌شدن برای کودک عادی می‌شود، مسلماً به‌مرور کارکردش را از دست می‌دهد. مثلاً اگر شما همیشه کودک‌تان را باهوش بنامید، کودک به‌مرور به خود می‌قبولاند که باهوش است؛ بنابراین عملاْ دیگر تلاشی برای توسعۀ توانایی ذهنی‌اش نمی‌کند و فقط سعی می‌کند که باهوش به نظر بیاید تا مقبولیتش را نزد شما از دست ندهد.
پس چطور باید فرزندمان را تشویق کنیم تا مجموعه‌ای از اصول و عقاید مؤثر را ملکۀ ذهنش کند؟
پیش از معرفی روش‌های تشویق، بهتر است به یافته‌های محققی به نام کارل دوِک(carol Dweck) توجه کنیم که به نتیجۀ قابل توجهی دست یافته است. او در تحقیقاتش دریافت که شیوۀ تشویق کودکان، بر ساختار فکری و نگرش آن‌ها دربارۀ تلاش، چالش‌های پیش‌رو و موفقیت، اثرگذار است. او دو نوع ساختار فکری در کودکان شناسایی کرد: 1. ساختار فکری ثابت؛ ۲. ساختار فکری فعال.
کودکانی با ساختار فکری ثابت، معتقدند که هوش، خلاقیت و شخصیت، همگی تغییرناپذیرند؛ بنابراین مطالعه و تلاش بیشتر، در تغییر نتیجۀ فعالیت‌شان بی‌تأثیر است. آن‌ها از هویت‌شان تعریف درستی ندارند؛ زیرا گمان می‌کنند که استعدادهای‌شان قابل پرورش نیست؛ بنابراین می‌گریزند از مواجهه با چالش‌هایی که قابلیت‌های‌شان را محک می‌زند؛ از سویی دیگر، کودکان با ساختار فکری فعال، باور دارند مغز ماهیچه‌ای‌ست که قابلیت رشد دارد و استعداد‌ها، نعمت‌هایی از سوی خداوند هستند که با سخت‌کوشی، توسعه می‌یابند؛ بنابراین از نظر آنان، قابلیت‌های مادرزادی، مواد خامی هستند که با تلاش و پشت‌کار تغییر می‌کنند و از چالش‌های پیش‌رو استقبال می‌کنند؛ چراکه موفقیت خود را در آن می‌بینند. در تحقیق پیمایشی‌ای که کارل انجام داد، به کودکان اختیار انتخاب از میان دو پازل داده شد. یکی از پازل‌ها قبلاً به دست کودک مرتب شده و دیگری تجربۀ جدیدی برای او بود. کودکان با ساختار فکری ثابت، پازلی را انتخاب کردند که قبلاً انجام داده بودند؛ در حالی که کودکان با ساختار فکری فعال، بر این باور بودند که باید انتخاب‌هایی متفاوت از تجربیات قبلی داشته باشند.
اما چرا کودکان با ساختار فکری فعال، مایل هستند که با پرداختن به پازلی چالش‌برانگیز، قابلیت‌های‌شان را توسعه بدهند؟ این دسته از کودکان، موفقیت را به «باهوش‌تر» از قبل شدن مرتبط می‌دانند. اگر دوست دارید کودک‌تان ساختار فکری فعال داشته باشد، موارد زیر را عملی کنید.
سه راهکار مؤثر برای تشویق کودکان
۱. روش انجام کار را تحسین کنید
به‌جای تحسین کودک، روشی را تحسین کنید که او برای انجام کار انتخاب کرده است؛ مثلاً به‌جای این‌که بگویید: «توخلاقی»، با صراحت بگویید: «راهکار خوبی برای انجام اون کار پیدا کردی و صادقانه باید بگم در مسیر رسیدن به هدفت هستی.»
۲. واقع‌گرا باشید و وقتی کودک‌تان خراب‌کاری می‌کند، تشویقش نکنید
بهتر است با کودک‌تان صادق باشید. اغلب تصور غلطی دربارۀ او دارید که فکر می‌کنید به‌اندازۀ کافی دقیق نیست و نمی‌تواند نیت‌های پنهان در تشویق‌های‌تان را شناسایی کند. ممکن است این‌طور فکر کنید، تشویق کودکی که عمل‌کرد ضعیفی دارد، کمک زیادی به او می‌کند؛ اما تحقیقات نشان داده است که تأثیر عکس دارد. کودکان، تشویق‌های ساختگی را نشانۀ شکست خود می‌دانند؛ پس برای پیشرفت و موفقیت کودک‌تان، صادقانه تشویق کنید.
۳. کودک را یک‌سره مورد تشویق قرار ندهید
تحقیقات نشان داده است که تشویق یک‌سره، انگیزۀ کودکان را برای انجام کار از بین می‌برد؛ بنابراین شیوۀ نادرست تشویق سبب می‌شود، تنها محرک کودک برای فعالیت‌هایش، همین «آفرین»گفتن‌های والدین باشد.
اگر بخواهیم تشویق‌های ساختگی را متوقف کنیم، جایگزین آن چه خواهد بود؟
به‌جای تشویق‌کردن صِرف، در حالی که ناظر فعالیت‌های کودک هستید، سعی کنید به او پیشنهاد‌هایی دربارۀ بهبود عمل‌کردش بدهید. از عبارت‌هایی که فاقد ارزش‌یابی عمل‌کرد کودک هستند، کمک بگیرید؛ مثل «خودت کفشت را پوشیدی!» چنین اظهارنظرهایی، تلاش کودک را برای موفقیت در کارهایش به رسمیت می‌شناسد. اگر کودک شما نقاشی‌ای کشیده است، آنچه را می‌بینید قضاوت نکنید؛ بلکه در قالب عبارت‌های توصیفی بازگو کنید؛ مثلاً «این ابرها چقدر بزرگ‌اند!» یا «پسر، امروز یه عالمه ابر کشیدی!»
منابع تشویقی برای مطالعۀ بیشتر
۱. باقرى، خسرو (1384)؛ نگاهى دوباره به تربیت اسلامى، ج اول، تهران: نشر مدرسه.
۲. شاد تهرانى، مصطفى (1376)؛ سیرى در تربیت اسلامى، تهران: نشر ذکر.
۳. سیف، على‌اکبر (1386)؛ روان‌شناسى پرورشى نوین، تهران: نشر دوران.
۴. هارتلی بروئر، الیزابت (1384)؛ ایجاد انگیزه در کودکان، ترجمۀ احمد ناهیدى، تهران: جوانۀ رشد.
)