منصوره رضایی

چشم­های مشتاقش، تک‌تک کلمات را می­بلعید و به جیغ و فریاد بدل می­کرد. تازه با­­سواد شده ­بود و می­توانست تمام تابلوها، اعلامیه­ها و هر چیز مکتوبی را بخواند. انگار بقیۀ اعضای خانواده نابینا باشند و او شده­ باشد چشم‌شان؛ آن شب اما ساکت بود. از حسینیه تا خانه یک کلمه هم حرف نزد؛ حتی توی ترافیک طولانی اتوبان هم، تابلوها و بیلبوردها را بلندبلند نخوانده ­بود. مامان می­گفت: «روضۀ آن شب، خیلی به دل دخترش نشسته و پابه‌پای خودش گریه­ کرده. وقت خواب، تمام چراغ­های اتاقش را روشن گذاشت. صدای طبل توی سرش می‌پیچید. انگار مردها با بدن­های زخمی آمده­ بودند وسط اتاق او و با هم می­جنگیدند! مغزش پر­شده بود از کلمه­های سخت. مثل کتیبه­های توی هیئت که هرچه تلاش می­کرد، نمی‌توانست بخواندشان.

لزوم آشنایی کودکان با واقعۀ عاشورا

قیام امام حسین7 از مهم‌ترین ارکان تاریخ تشیع است که آشنایی کودکان با آن ضروری به نظر می­رسد.

از طرفی ریشۀ باورها و اعتقادات افراد، در کودکی شکل می­گیرد و از طرف دیگر، موضوع عاشورا پیچیدگی­ها و ابعاد مختلفی دارد و باید در بازگویی این وقایع برای کودکان، نکاتی را مدنظر داشته ­باشیم تا تصویری صحیح و مؤثر از امام حسین7 و یارانش در ذهن بچه­ها حک کنیم. البته باید این نکته را هم در نظر داشته ­باشیم که روایت‌گری برای کودکان دبستانی امری دشوار است؛ چون آن‌ها دیگر بی­سواد و زود­­­باور نیستند که سخنان بزرگ‌ترها را بی­چون­ و چرا بپذیرند. بچه­ها در مقطع ابتدایی، بسیار کنجکاو و شکاک هستند و دوست­ دارند شنیده­ها را محک بزنند و خودشان به نتیجه­گیری برسند. پس هنگام بازگویی واقعۀ عاشورا، باید حواس‌مان باشد که روایتی موثّق و بدون خدشه از این حادثۀ عظیم را در اختیار کودکان‌مان قرار دهیم.

روایت عاشورا برای کودکان دبستانی چه ویژگی­هایی دارد؟

-         انتقال مفاهیم کربلا به کودکان، باید روشن و بدون کمترین ابهام باشد. حرکت امام از مدینه تا شهادت ایشان و عواقب این قیام، کاملاً واضح بیان شود و هیچ شبهه­ای در ذهن کنجکاو کودک شکل نگیرد.

-         ذهن کودک دبستانی پر از پرسش­های کوچکی‌ست که اگر بی­پاسخ بمانند، شاید در آینده به شبهه­ای اساسی بدل شوند؛ بنابراین روایتی برای او مطلوب است که به تمام سؤالاتش دربارۀ چرایی و ویژگی­­های واقعۀ عاشورا پاسخ دهد.

-         زبان و شیوۀ بیان، نقش بسیار مهمی در انتقال پیام هر روایت دارد. روایت عاشورا برای این طیف از مخاطب باید با زبان ساده، جذاب و قابل فهم بیان شود و استفاده از واژگان پیچیده و سخت­فهم در کار نباشد. حجم روایت هم بسته به حوصلۀ مخاطب، خیلی کوتاه و گذرا یا طولانی و ملال­انگیز نباشد.

-         انتخاب قالب مناسب، یکی از عناصر مهم در انتقال مفاهیم مذهبی‌ست؛ قالبی که برای مخاطب کودک، جذاب و مؤثر باشد. مثلاً شعر به دلیل آهنگین و جذاب‌بودن، در روح و جان کودک رسوخ می­کند و ماندگار می­شود. همچنین گنجاندن حوادث عاشورا در قالب داستان کوتاه هم، آنان را همراه می­کند. پخش فیلم و انیمیشن‌های جذاب با محور عاشورا نیز، به تعمیق مفاهیم مذکور کمک شایانی می­کند.

-         با این‌که ابعاد عاطفی و حماسی عاشورا برای مخاطب دبستانی جذاب است، راوی باید تمام جنبه­ها را در نظر بگیرد؛ مثلاً بر محور ظلم­ستیزی و اعتراضی یا بحث عرفانی و دینی این واقعه نیز تأکید کند. برجسته­سازی بیش از حد مسائل عاطفی مثل آب و عطش، ذهن کودک را از اصل قیام امام حسین7 منحرف می­کند و این ذهنیت را به وجود می­آورد که هدف امام و یارانش، این‌قدر ساده و سطحی  بوده است. تأکید زیاد بر صحنه­های جنگ و حماسی هم، امام و اصحابش را افرادی جنگ‌جو و قدرت­طلب جلوه ­می­دهد.

-         اگرچه بخش عظیمی از واقعۀ عاشورا شرح جنایت دشمنان اهل بیت و ظلم­های آنان است، با توجه به روحیۀ حساس و خشونت­ستیز کودکان، لازم نیست تمام صحنه­های جنایت برای این مخاطبان تشریح شده و تصویر وحشت‌ناکی از سرزمین کربلا در ذهن‌شان حک گردد.

-         مخاطب دبستانی مدعی تعقل و دانش است؛ بنابراین پیام­ها و امر و نهی­های مستقیم اخلاقی را پس می‌زند. می­توان موضوع کربلا و عاشورا را محور روایت قرار داد و از خلال آن به دیگر مباحث اعتقادی جاری در این واقعه مثل وفاداری، مهربانی، راست‌گویی، احترام به بزرگ‌تر، فداکاری، شجاعت و... نیز پرداخت.

-         با معرفی کودکان حاضر در کربلا، مخاطب کودک با آنان هم‌ذات­پنداری می­کند. خود را به جای‌شان می­نشاند و آن بزرگواران را الگو و اسطوره انتخاب می­کند.

-         یک اصل مهم در بیان داستان برای کودکان، نتیجه­گیری نکردن است. کودک دبستانی، قدرت درک و تحلیل خوبی دارد. در بازگویی عاشورا هم بهتر است ذهن کودک، درگیر مسائل شود تا خودش بیندیشد و به حق‌بودن امام و ناحق‌بودن دشمن پی ببرد.

-         چون کودک و نوجوان دوست دارد همراه جریان قدرت و غالب باشد، در روایت عاشورا هم باید بیشتر روی نیروی حق تأکید کرد و کارهای آنان را شرح داد تا این‌که دشمن را خیلی قدرتمندتر جلوه بدهیم و سپاه امام را مظلوم و شکست­خورده. مبادا کودک با حس ترحم به امام و اصحابش بنگرد!

-         مراقب تصویری باشیم که از عاشوراییان در ذهن کودک حک می‌شود. چهره‌های عاشورایی، خیلی فرودست یا اسطوره‌ای و غیرقابل دسترسی نشان داده نشوند. بر ابعاد انسانی امام حسین7 و یارانش تأکید شود. این روش، سبب باور­پذیری بیشتر عاشورا و الگوسازی صحیح برای کودک می­گردد.