حجت الله حاجی‌کاظم

عبادت، به جز خدمت خلق نیز هست

انسان امروز مایل است تا جای ممکن از هر تعهدی بگریزد. شاید به این خاطر که اگر مسئولیت‌های اجتماعی را رها کند، بلافاصله خودش ضرر آن را خواهد دید، نسبت به مسئولیت‌های اجتماعی توجه خوبی دارد. اما گاهی درک انسان نسبت به تاریکی‌های معنوی‌اش کم است و بنابراین تعهد نسبت به خداوند را زودتر فراموش می‌کند. خدمت به خلق، همچون عبادت ارزشمند است اما جای عبادت را نمی‌گیرد. عبادت، نقش بزرگی در رشد ما دارد و شاید بتوان گفت بدون عبادت، خدمت به خلق بسیار آسان با خودخواهی‌ها و غرورهای ما همراه می‌شود. عبادت، ما را شیفته خوبی‌های مطلق می‌کند و پایداری در مسیر خوب بودن را نیز افزایش می‌دهد. در گذشته به این موضوع که «عبادت چه دردی از دردهای بشریت را دوا می‌کند»، پرداخته‌ایم.

این‌ها را گفتیم که بگوییم همان قدر که خود را نسبت به مدرسه رفتن فرزندانمان متعهد می دانیم، باید نسبت به اهل عبادت شدنش نیز متعهد بدانیم. برخی القائات در پی حساسیت زدایی کامل از پدران و مادران نسبت به عبادات و دینداری فرزندان هستند. به نظر می‌رسد همان طور که نسبت به مسواک زدن و حمام رفتن فرزند دلبندمان حساسیم، باید نسبت به عبادتش نیز حساس باشیم. همان طور که نسبت به گرفتار جرم نشدنش پیگیر هستیم، باید نسبت به بی‌نماز نشدنش نیز پیگیر باشیم. البته روش‌های حساسیت و پیگیری نسبت به این موارد با هم متفاوت است اما همه این جنبه‌ها نیازمند پیگیری هستند.

احکام تربیت عبادی فرزندان

1. والدین، نسبت به تربیت عبادی فرزندان، وظایف الزامی و واجبی دارند و نمی‌توانند نسبت به مسائل عبادی آنان بی‌تفاوت باشند. البته چارچوب و روش این وظایف، تابع شرایطی است که اشاره می‌شود.
2. واجب است والدین تمهیدات و اقداماتی برای پیش‌گیری از ارتکاب محرمات یا ترک واجبات توسط فرزندشان پیش‌بینی و اجرا کنند. این وظیفه، تمام دوران کودکی و پیش از بلوغ فرزند و حتی قبل از سن تشخیص خوب و بد توسط فرزندشان، جاری است.
3. آموزش عبادات مستحب مانند ذکر، دعا و ... به فرزندان مستحب است.
4. بر پدر و مادر واجب است با تعامل و مشورت (وَ أْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ)،  برنامه ریزی و هماهنگی، برای آموزش و آشنا کردن کودکان با مناسک و وظایف عبادی و همچنین تشویق کردن‌های متناسب با دوران‌های مختلف زندگی، نهایت اهتمام و جدیت را به کار بگیرند تا فرزندی متعبد و مؤمن تربیت کنند.
5. آماده کردن مقدمات علمی و عملی انجام مسئولیت تربیت عبادی فرزندان، بر والدین واجب است و بهره گیری از بهترین و کارآمدترین روش‌های آموزشی در عین تنوع بخشی به روش‌های تربیتی مستحب است. این تنوع بخشی، ایفای نقش‌های مختلفی مانند نقش‌های آموزشی، تشویقی، یادآوری و ... خواهد بود.
6. دعوت عملی به عبادات مستحب، در روایات بسیار تاکید شده است و در جایی که تنها راه مؤثر باشد، واجب خواهد بود.
7. وظایف والدین در تربیت عبادی، واجب کفایی است و با انجام دادن آنها توسط دیگران، تربیت از عهده پدر و مادر برداشته می‌شود.
8. وجوب تربیت عبادی، مشروط به قصد قربت و نیت خدایی نیست هرچند قصد قربت و انگیزه‌های خدایی، تاثیرات شگرفی در تربیت فرزندان داشته و مستحب است.
9. وکالت، استخدام و به کار گیری معلم و مربی برای تربیت عبادی فرزند در این عرصه کفایت می‌کند. البته تاثیرات تعامل و همکاری مستقیم والدین و نقش الگویی آنان از نگاه روانشناختی، غیر قابل انکار است و بهتر است تربیت عبادی به طور مستقیم توسط والدین انجام شود.
10. آموزش نماز و مقدمات آن
11. آموزش و تمرین روزه و مقدمات آن
12. آموزش اصل زکات و دیگر واجبات مالی
13. آموزش کلیات سایر احکام الزامی
14. آموزش جزئیات احکام مبتلابه واجب همچون خمس، زکات و دیگر احکام الزامی

احکامی که واجب است پدر و مادر به فرزندان بیاموزند:

احکامی که مستحب است پدر و مادر به فرزندان بیاموزند:

آموزش احکام مستحب، مستحب است مگر آنکه در مواردی نقش حیاتی‌ای در تربیت عبادی فرزند داشته باشد و تنها راه نجات از انحراف دانسته شود. (البته در آن صورت، در راستای تأمین همان واجب به کار گرفته شده است و وجوبش به خاطر وجوب آن واجب است. برای نمونه، اگر مطمئن شویم بدون یاد دادن فلسفه نماز، فرزندمان به نماز نزدیک نمی‌شود، واجب است در حد توان نسبت به آموزش فلسفه اجزای نماز به وی همت کنیم.) نسبت به آموزش برخی مستحبات همچون آموزش قرآن کریم، تاکید فوق العاده‌ای شده است.

چند نکته

آشناسازی و آماده سازی کودک با مفاهیم، الفاظ، حرکات، احکام، شرایط و مقدمات نماز، از باب مقدمه بودن، واجب است.

در مواردی، مستحب بودن آموزش قرآن به وجوب می‌رسد. برای نمونه، در جایی که می دانیم آموزش ندادن در شرایط فعلی جامعه، موجب مهجوریت قرآن نسبت به فرزندمان می‌شود یا دچار بدعت‌ها و شبهات جدی خواهد شد، آموزش قرآن ضرورت دارد. مسئولیت آموزش به صورت تکلیفی، بر عهده پدر و مادر و ولی کودک است و با انجام کامل این مسئولیت توسط ایشان، از عهده ایشان ساقط می‌شود.

در آموزش قرآن کریم، لازم است اقتضائات سنّی و وضعیت ادراکی و شناختی فرزندان در نظر گرفته شود.