گزارشی درباره‌ی کودکان و نوجوانانی که به بازی‌های دیجیتالی اعتیاد دارند

نجمه تاجیک

در دنیایی که پدر مادرها ساعت‌های طولانی تلفن همراه دست می‌گیرند و از این شبکه‌ی اجتماعی مجازی به شبکه‌ی دیگر می‌روند، می‌توان از بچه‌ها توقع داشت که بروند توی حیاط و با بچه‌ی همسایه لی‌لی بازی کنند؟ اگر از دسته‌ی والدین قانون‌مدار باشید، نهایتاً از پنج‌سالگی یک دستگاه موبایل با چند بازی محدود دست فرزند می‌دهید و سرش را گرم می‌کنی تا خود هم وقت داشته باشید که به کارهای‌تان برسید؛ اما مشکل از جایی شروع می‌شود که پی‌آمدهای منفی این بازی‌های دیجیتالی را، یکی‌یکی می‌بینید و پشیمان می‌شوید که چرا کودک را با این فضا آشنا کردید. در گزارش حاضر، پای درددل مادرهایی نشستیم که از مشکلات‌شان با اعتیاد فرزندان به بازی‌های دیجیتال صحبت کرده‌اند. در پایان هم، با «آذردخت داوری (کارشناس ارشد روان‌شاسی بالینی)»، درباره‌ی این موضوع گفت‌وگو کرده‌ایم.

گم‌شده‌ای به‌نام اعتمادبه‌نفس

«ماهان» ده‌ساله، پسر کوچکی‌ست که از پنج‌سالگی با دنیای بازی‌های دیجیتال آشنا شده است. مادرش «سهیلا قدسی» در این باره می‌گوید: «تبلتی که ابتدا در اختیارش گذاشتم، حتی سیم‌کارت هم نمی‌خورد و بازی‌های کمی را اجرا می‌کرد. انگیزه‌ام از این‌که در آن سن کم برایش تبلت تهیه کردم، این بود که از بچه‌های هم‌سن‌وسال خودش کم‌نیاورد. متأسفانه این نقطه‌ضعف من است که به‌جای تقویت روحیه و عزت نفس فرزندم، شش‌دانگ حواسم را گذاشتم روی این موضوع که پسرم جلوی کسی کم‌نیاورد!»

قدسی در این باره ادامه می‌دهد: «بعد از آن، موبایلی اسقاطی که فقط می‌توانست چند بازی محدود را انجام دهد، به ماهان دادم که از تبلت قبلی‌اش پیش‌رفته‌تر بود. بعد از آن هم برای این‌که از پسرعمه‌اش چیزی کم نداشته باشد و حسرت ایکس‌باکس او را نخورد و در نوبت بنشیند تا بازی‌اش بدهند، یک دستگاه ایکس‌باکس برایش تهیه کردم؛ البته برای جایزه‌ی پیش‌رفتی که در تارزدنش به دست آورده بود. حالا وقت‌هایی که خانه است، ایکس‌باکس بازی می‌کند و وقتی بیرون می‌رود، موبایل. اگر دست خودش باشد، می‌خواهد یکِ نصفه‌شب بخوابد و از آن طرف، هفتِ صبح بیدار شود و فقط ایکس‌باکس بازی کند.»

مادر ماهان، از دلایل دیگر خود برای تهیه‌ی دستگاه ایکس‌باکس می‌گوید: «ایکس‌باکس، تحرک و بپربپر هم دارد. مدتی‌ست که اضافه‌وزن ماهان نگرانم کرده است و با خود گفتم حداقل اگر لاغر هم نشود، با این دستگاه چاق‌تر نمی‌شود. به جای این‌که خود را مقید کنم که او را در گرمای تابستان پارک ببرم یا به باشگاه بفرستم، در خانه جلوی چشمم بازی می‌کند. اوایل طبق زمان‌بندی که برایش در نظر گرفته بودم بازی می‌کرد؛ اما کم‌کم ساعت بازی‌اش بیشتر شد. حالا مدام باید گوش‌زد کنم که کارهای دیگری هم جز این بازی دارد.»

سهیلا قدسی، درباره‌ی تأثیرهای منفی این بازی‌ها توضیح می‌دهد: «بازی‌های دیجیتالی، معضل پیچیده‌ای در زندگی ما شده‌اند که رهایی از آن‌ها غیرممکن شده است. هر برنامه‌ریزی هم که برایش می‌کنم، به شکست می‌انجامد. بازی‌کردن زیاد روی تمرکز، خلاقیت و مهارت‌های ابتدایی‌اش تأثیر منفی گذاشته است. دیگر هیچ مهارتی جز همان نواختن تار ندارد. اول تابستان مقدار زیادی مقوای رنگی، چسب ماتیکی و قیچی برایش خریدم و کلی برنامه دانلود کردم که چه چیزهایی می‌توانیم با هم درست کنیم؛ اما نتیجه‌ای عایدم نشد. ذهن و روحش همچنان درگیر بازی‌های کامپیوتری‌ست. همین چند روز پیش، به‌قدری از دستش عصبانی شدم که دستگاه ایکس‌باکس را جمع کردم و فیش تلویزیون را هم کشیدم. حالا دارد کمی دست به عصا حرکت می‌کند تا رضایتم را جلب کند و دوباره دستگاه را برایش وصل کنم.»

وی از علاقه خود به شبکه‌های اجتماعی می‌گوید و این‌که ساعت‌های طولانی با تلفن همراه در فضای مجازی می‌چرخد: «با خود حرف می‌زنم، فکر می‌کنم و به خودم نهیب می‌زنم و راهکار می‌دهم. بچه‌ها اغلب چیزی می‌شوند که می‌بینند، نه چیزهایی که می‌شنوند. ماهان مرا می‌بیند که مدام گوشی دستم است؛ پس تأثیر می‌گیرد. البته این را هم بگویم که من از وقت کار خانه و مسئولیت‌های کاری‌ام نمی‌زنم؛ فقط وقت‌هایی که می‌توانم استفاده‌ی مفیدتری کنم و مثلاً یک کتاب بخوانم، غرق فضای مجازی می‌شوم. برای هر کدام ما، این فضا مثل پتویی شده است که روی سرمان کشیده‌ایم و داریم از بین می‌رویم.»

تیک‌های عصبی حاصل از بازی

«فرزانه هاشمی»، مادر دیگری‌ست که درباره‌ی وضعیت پسر خود، «شایان» نوزده‌ساله، در استفاده از بازی‌های دیجیتالی می‌گوید. او معتقد است بازی‌های دیجیتالی با توجه به هزینه‌های سرسام‌آور کلاس‌های آموزشی و تفریحی، هزینه‌ی زیادی ندارد و توضیح می‌دهد: «یک دستگاه ایکس‌باکس، هزینه‌ی خیلی زیادی به زندگی امثال ما که از قشر متوسط هستیم اضافه نکرده است و خیلی به‌صرفه‌تر است. البته دستگاه پلی‌استیشن4 که به‌تازگی برای شایان خریده‌ام، بازی‌های گرانی دارد. بستگی به خود بچه دارد که مدام بخواهد بازی‌اش را عوض کند. گاهی هر بازی، پانصدهزار تومان است.»

وی ادامه می‌دهد: «وقتی شایان ده – یازده ‌سال داشت، خیلی به بازی‌های دیجیتال معتاد شده بود. البته من گوشی‌ام را به او نمی‌دادم؛ اما شب‌ها که پدرش می‌آمد، با گوشی او بازی می‌کرد. دقت کرده بودم وقتی زیاد بازی می‌کند، عصبی می‌شود و شانه‌اش می‌پرد. این موضوع، خیلی مرا ناراحت می‌کرد. هرطور که بود، تلاش کردم میزان ساعت بازی‌اش را کم کنم. واقعاً نمی‌شود این میزان را صفر کرد؛ اما همین که به‌صورت حساب‌شده بازی کنند، کافی‌ست.»

هاشمی درباره‌ی نحوه‌ی کم‌کردن ساعات بازی پسرش توضیح می‌دهد: «سعی کردم برنامه‌ی مشخص برایش در نظر بگیرم؛ یعنی ساعت‌هایی را بازی کند و ساعت‌هایی را کارتن ببیند. آخر هفته‌ها هم، قرار شد پارک برویم. البته زمان مدرسه، دستگاه کلاً جمع می‌شد و فقط تابستان و ایام عید در اختیارش بود. نمی‌شود به‌طور کل بچه‌ها را محدود کرد که این بازی‌ها را نکنند؛ چون واقعاً حوصله‌ی‌شان سرمی‌رود؛ اما با مدیریت، می‌شود تا حدود زیادی اوضاع را در دست گرفت. قبول دارم پدر و مادرهای امروزی که بچه‌های‌شان کوچک‌تر هستند، وضعیت‌شان خیلی سخت‌تر است.»

مادر شایان درباره‌ی انواع بازی‌هایی که برای فرزندش تهیه می‌کند، می‌گوید: «وقتی شایان کوچک‌تر بود، یعنی همین دو - سه سال پیش، خیلی با او بازی می‌کردم. به فراخور سن، برایش بازی فکری می‌خریدم. از جورچین که برای بچه‌های خیلی کوچک است گرفته، تا بازی‌هایی مثل عمو پول‌دار، فکر بکر، برج هیجان و... . به شهر کتاب می‌رفتیم و با هم، چند بازی انتخاب می‌کردیم و به خانه می‌آمدیم. این باعث می‌شد، شایان تنها سرگرمی‌اش بازی دیجیتال نباشد.»

رجوع به سرگرمی‌های دیگر

پدر و مادر «پارسا» که به‌تازگی وارد هفت‌سالگی شده است، از آن دسته پدر و مادرهایی هستند که سفت و محکم در مقابل درخواست فرزندشان برای گرفتارکردنش با بازی‌های دیجیتال مقاومت کرده‌اند. «منیژه نظری» در این باره می‌گوید: «به نظر ما، پارسا هنوز خیلی کوچک است تا در دنیای دیجیتال غرق شود. با این‌که همه‌ی بچه‌های دوروبر دستگاه ایکس‌باکس یا پلی‌استیشن دارند، من پارسا را با یکی - دو کلاس آموزشی و بازی در خانه سرگرم می‌کنم. نمی‌شود از حق گذشت که دنیای بازی و هیجان ایکس‌باکس و پلی‌فور با هیچ‌چیز دیگری قابل مقایسه نیست. این بازی‌ها، حتی آدم بزرگ را هم جذب می‌کنند؛ اما بیشترشان مناسب دوازده سال به بالاست.»

وی ادامه می‌دهد: «البته ما به‌طور کل هم، پارسا را از بازی دیجیتال محدود نکرده‌ایم؛ چون واقعاً امکانش نیست. گاهی گوشی دست می‌گیرد و یک‌ساعتی بازی می‌کند. البته یک دوره‌ای من خیلی مشغولیت کاری‌ام زیاد شده بود و واقعاً راضی بودم که گوشی دستش باشد، تا به کارهایم برسم. مگر چقدر می‌شود بچه را با شبکه‌ی پویا و پارک سرگرم کرد؟»

نظری بچه‌ها را آینه‌ی بزرگ‌ترها می‌داند و توضیح می‌دهد: «بهتر است تا جایی که می‌شود، حتی گوشی موبایل را هم کمتر در اختیار بچه‌ها گذاشت؛ به‌ویژه بچه‌های کوچک‌تر. کار سختی است؛ اما باید برایش تلاش کرد. «رادمان» پسر خواهر من، سه‌ساله است و خیلی گوشی دوست دارد. او پدر و مادرش را می‌بیند که مدام گوشی دست‌شان است؛ اما «آوینا» دختر برادرشوهرم که در همان سن است، اصلاً طرف گوشی نمی‌آید؛ چون پدر و مادرش هم اهل گوشی نیستند.»

چارچوبی مشخص برای بازی

در پایان، سراغ آذردخت داوری، کارشناس ارشد روان‌شناسی بالینی رفتیم و نظرش را درباره‌ی بازی‌های دیجیتالی جویا شدیم. وی ابتدا دست روی موضوع ویژگی‌های یک بازی می‌گذارد و می‌گوید: «اندیشمندان روان‌شناسی - به‌ویژه «پیاژه» که در حوزه‌ی رشد کودک نظریات متعددی دارد - برای بازی ویژگی‌هایی را تعریف کرده‌اند:

1. هدفمند باشد؛
2. برای بچه خوشایند باشد؛
3. اجباری نباشد؛
4. از کشاکش پرخاش خارج باشد.

حالا باید دید آیا بازی‌های کامپیوتری، این ویژگی‌ها را دارد؟ نظریه‌پردازان مختلف، نظرهای متفاوتی دارند؛ ولی آنچه به نظر می‌آید، این است که بازی باید چارچوب داشته باشد. با توجه به این‌که تأثیرات روانی رفتارهای والدین بر کودکان بسیار زیاد است و درواقع ایشان مربی کودک هستند، انتخاب‌شان درباره‌ی بازی هم اثرگذار است. شاید کودک خودش نتواند درباره‌ی نوع بازی، انتخابی کند؛ پس این والدین هستند که گزینه‌ها را باید بررسی کنند و برای انتخاب بازی فرزندان درایت بیشتری داشته باشند.»

داوری در پاسخ به این‌که آیا بازی‌های کامپیوتری مزایایی ندارند، توضیح می‌دهد: «وقتی جامعه رو به مدرنیته می‌رود، الزاماتی دارد. ما نمی‌توانیم بگوییم از کامپیوتر استفاده نکنید؛ چون شرایط برخی از کارها و دسترسی‌ها را آسان‌تر می‌کند. بازی‌هایی که حالت معماگونه دارند، باعث افزایش خلاقیت در کودکان می‌شوند. بچه‌ها معما را که پاسخ می‌دهند، خرسند می‌شوند.»

مضرات بازی‌های دیجیتال

از آن‌جا که معایب بازی‌های کامپیوتری به شرطی که بسیار مداوم باشد، از مزایای آن بیشتر است، داوری بلافاصله به مضرات این نوع بازی‌ها اشاره می‌کند و جلوگیری از اجتماعی‌شدن بچه‌ها را اولین ضرر آن می‌داند و ادامه می‌دهد: «بازی‌های کامپیوتری، مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی کودک و نوجوان را کاهش می‌دهد. درواقع بچه‌ها از سه سال به بعد، باید اجتماعی‌شدن و بازی‌کردن در گروه هم‌سالان را یاد بگیرند. این مهارت، به ترتیب با حضور در مدرسه و در مراکز اجتماعی افزایش پیدا می‌کند. وقتی بچه با بازی کامپیوتری سرگرم شود، در اجتماع حضور پیدا نمی‌کند. گاهی هم والدین برای این‌که به فعالیت‌های خودشان برسند، دوست دارند کودک این بازی‌ها را انجام دهند؛ اما این موضوع، آسیب‌های جدی برای کودکان ایجاد می‌کند. چنین کودکی، به‌تدریج احساس تنهایی می‌کند و مهارت‌های ارتباطی‌اش کاهش پیدا می‌کند. او وقتی در جمع حضور پیدا می‌کند، نمی‌تواند خیلی خوب ارتباط برقرار کند و اجتماع‌گریز می‌شود؛ بنابراین باید بدانیم که آفت‌های این نشستن پای بازی کامپیوتری چیست و چه عواقبی دارد.»

وی در این باره ادامه می‌دهد: «همچنین گاهی در درازمدت، این بازی‌ها باعث افسردگی کودک می‌شود و گوشه‌گیری و انزوای آنان را در پی دارد. علاوه بر آن به‌دلیل نوع نشستن، تأثیرات بدی روی عضلات گردن، دست، کتف و شانه‌ها می‌گذارد. حتی برای بینایی و چشم‌های کودک نیز آسیب‌زاست. برخی از کودکان هم که مدت‌های طولانی این بازی‌ها را می‌کنند، حالت تهوع و سردردهای شدید می‌گیرند.»

انتخاب بازی به تناسب جنسیت و سن

این روان‌شناس چاقی، اختلال در اشتها و خواب کودکان را از دیگر آثار منفی بازی‌های دیجیتال برمی‌شمرد و می‌افزاید: «اگر بازی مناسبی برای فرزندان انتخاب نکنیم، باعث ایجاد حس پرخاش‌گری و خشم در آن‌ها می‌شود. همچنین باعث می‌شود خیلی از مهارت‌ها را یاد نگیرند. در گذشته، بازی‌ها به‌صورت گروهی و با تحرکات بالا بود؛ اما امروز بچه‌ها تنها و بی‌تحرک شده‌اند. والدین باید بازی‌هایی را انتخاب کنند که متناسب با جنسیت، فرهنگ و سن کودک باشد. همچنین بازی‌هایی باشد که روحیه‌ی همکاری را در آن‌ها افزایش دهد. آنان می‌توانند با بازی‌های آموزشی نوع‌دوستی، هم‌دلی و همکاری در کودکان را تقویت کنند. بسیاری از بازی‌های کامپیوتری هستند که خشونت بسیاری دارند و سبب تأثیرات سوء روانی در بچه‌ها می‌شوند.»

داوری درباره‌ی سن و سال مناسبی که کودکان می‌توانند سراغ این بازی‌ها بروند، می‌گوید: «معمولاً زیر سه سال، اصلاً نباید از بازی‌های کامپیوتری استفاده کرد؛ چون هرچه سن کودک کمتر باشد، آثار منفی بازی‌ها بیشتر است. از نظر ساعت نیز، هرچه کمتر باشد بهتر است. این نوع بازی‌ها در جامعه بسیار زیاد شده است و نمی‌توان گفت که کودکان اصلاً از بازی‌های کامپیوتری استفاده نکنند؛ اما مدیریت والدین و تدبیر ایشان، در این موضوع بسیار اثرگذار است.»

وی ادامه می‌دهد: «از مضرات دیگر این بازی‌ها، افت تحصیلی‌ست؛ یعنی کودکان و نوجوانان، کمتر به درس‌خواندن، مطالعه و رشدهای فکری می‌پردازند. گزارش‌های زیادی درباره‌ی اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری وجود دارد. این اعتیاد به معنی عادت مخرب تکراری، باید با اقدامات مؤثری ترک شود.»

تدبیر والدین لازم است

این روان‌شناس بالینی، در پایان به تدابیر لازم والدین در این باره اشاره می‌کند و می‌گوید: «والدین می‌توانند، برای بچه‌ها بیشتر وقت بگذارند. این آن‌ها هستند که کودکان را به این دنیا دعوت کرده‌اند؛ پس باید مدبرانه رفتار کنند و اوقات فراغت کودکان را با بازی‌های جمعی پر کنند؛ بازی‌هایی که مهارت‌های اجتماعی فرزندان را افزایش بدهد. والدین باید فرزندان‌شان را به مراکز تفریحی و کلاس‌های آموزشی ببرند و به‌نوعی آن‌ها را سرگرم کنند که از بی‌تحرکی بچه‌ها جلوگیری شود. هرچه والدین در این باره بیشتر کوتاهی کنند، گریبان خودشان را می‌گیرد. پدر و مادر می‌توانند، برنامه‌ی جمعی و فامیلی متعددی ترتیب دهند؛ مثلاً با هم کوه بروند، تا بچه‌ها به سرگرمی‌های دیگر هم جذب شوند.»