نماد صداقتِ مرد یا پشتوانه­ ی احقاق حقوق زن

مروری گذرا به موضوع «مهریه» در اسلام و نگاه جامعه­ی ایرانی- اسلامی به آن

مهدیه منافی

با شنیدن کلمه مهریه یاد چه چیزی می افتیم؟ به یاد طلاق؟ به یاد مردانی که به خاطر مهریه زندانی شده اند؟ یا زنانی که با گران شدن سکه مهرشان را به اجرا گذاشته اند؟ عقب تر برویم، مهریه مانع ازدواج است؟ نماد سختگیری دختران و خانواده هایشان است؟ ابزار فخرفروشی است؟ یا گروکشی و یا پشتوانه زن در زندگی؟

بهتر است در همین ابتدا موضع را روشن کرده و بیان کنیم که «مهریه در اسلام هیچ کدام از موارد مذکور نیست و این ناشی از عرف بیمار ما هست که چنین وضعیت بغرنجی برای مهریه ایجاد کرده است.»

یکی از چالش های مهم که پسران را نه تنها از خواستگاری رفتن بلکه از ازدواج هم می ترساند، همین مسئله­ ی «مهریه» است. پس شاید با کمال تأسف باید اعتراف کنیم که شروعِ این عرف اشتباه از ازدواج است. در این میان نیز هستند دخترانی که چون مهریه را پشتوانه می دانند، اگر مهریه شان کم بود؛ احساس سرخوردگی و زیان می کنند.

نگاه اسلام به مهریه چگونه است؟

در دین اسلام، مهریه نه پشتوانه است، نه قیمت زن، نه عوض تمکین و نه عامل حفظ زندگی. پس برای این که بدانیم مهریه در اسلام برای چه هدفی قرار داده شده و تعریف واقعی آن چیست، باید سراغ قرآن برویم. در قرآن کریم مهریه «صداق» است؛ نماد صداقت مرد در محبت که آن را به همسرش پیشکش می کند. مهریه حق زن است و هرگاه درخواست کند باید داده شود.

در نگاه اسلامی البته به مهریه به عنوان امری جدی نگاه شده و اگر مردی نیت پرداخت آن را نداشته باشد، بسیار مذمت شده است. امام صادق علیه السلام فرموده اند: «هرکس ازدواج کند و نظرش چنین باشد که مهریه را نپردازد، نزد خداوند عزوجل زناکار است.[1]» با دقت در این حدیث متوجه می­ شویم که هر چند در دین اسلام بر کمیت مهریه تاکید یا توجهی نشده، ولی پرداختن آن و نیت به پرداختن آن به عنوان نماد صداقت مرد، امری بسیار مهم و ناپوشیدنی است.

در جای دیگر امام صادق (ع) فرمودند: «پیغمبر اکرم (ص) فرموده خداوند هرگناهی را در روز قیامت می بخشد مگر مهریه ی زن را اگر نداده باشند[2] و ...»

همچنین در روایتی بسیار قابل تأمل نیز پیامبر خدا (ص) فرمودند: «هر کس در باره پرداخت مهریّه و صداق همسرش به او ستم کند، وى در نزد خداوند زانى محسوب مى‏ شود، و خداوند عزّ و جلّ در روز قیامت او را گوید: بنده من جاریه ‏ام را به تو با پیمانى به همسرى دادم، و تو پیمان را وفا ننمودى و به آن جاریه ستم کردى، پس از حسنات و اعمال نیک که آن مرد داشته به اندازه طلب آن زن برگیرند و به آن جاریه دهند، و هر گاه عمل خیرى براى او باقى نماند، امر فرماید او را به دوزخ برند. به سبب پیمانى که آن را شکسته و وفا ننموده، و در مقابل عهد و پیمان‏ شخص مؤاخذه خواهد شد.[3]»

تعداد این روایت ها زیاد است و مسلماً امکان پرداختن به همه­ ی آنها در این نوشتار کوتاه نیست؛ اما احادیث و روایات موجود حاکی از اهمیت مهریه و توجه به احقاق حقوق زنان در اسلام است.

اسلام علاوه بر توصیه به مردان برای پرداخت مهریه، به زنان نیز توصیه کرده که در مورد مهریه سخت نگیرند و فضایل بسیاری برای بخشش آن بیان کرده است. به عنوان نمونه امام صادق علیه السلام فرمودند:  عذاب قبر از سه طایفه از زنان برداشته خواهد شد و با فاطمه علیهاالسلام دختر پیامبر محشور می شوند. آن سه طایفه عبارتند از: زنی که بر رشک و غیرت شویش شکیبا باشد؛ زنی که در برابر بداخلاقی همسرش صبور باشد؛ زنی که مهر خود را به همسرش ببخشد. خداوند به هر یک از آنها ثواب هزار شهید را می بخشد و برای هر یک، ثواب یک سال عبادت منظور می کند.[4]

مهریه در جامعه ما چه جایگاهی دارد؟

از هنگام ازدواج برای پسران متأسفانه این تصور اشتباه در بین مردم وجود دارد که «مهریه را چه کسی داده و چه کسی گرفته است؟!»؛ به همین دلیل نه در تعیین مبلغ و امکان پرداخت آن تاملی می شود و نه در این که مهریه یکی از حقوق مسلم زن است و هرگاه بخواهد و اراده به دریافت آن کند باید پرداخته شود.

در آن سوی ماجرا بیاییم فرض کنیم زنی مهریه اش را از همسرش درخواست کرد. در این حالت، نگاه جامعه به او چگونه خواهد بود؟ اولین پیش فرض این است که او با همسرش مشکل دارد یا این که قصد طلاق دارد. در واقع باید به این حقیقت تلخ اعتراف کرد که وقتی در جامعه دادن مهریه را به زمان طلاق یا بعد از مرگ افراد انتقال دادیم، به وجود آمدن چنین نگاهی در بین مردم عجیب نیست.

در همین راستا برای فهم وضع موجود یک نظرسنجی در فضای مجازی از خانم ها و آقایان صورت گرفته و از آنها سوأل هایی پرسیده شده که «آیا مهریه همسرتان را پرداخت کرده اید؟» و در مقابل نیز از خانم سؤال پرسیده شد که «آیا همسرتان مهریه شما را پرداخت کرده است؟»

پاسخ های به دست آمده از نظرسنجیِ صورت گرفته جالب و خواندنی بود. البته ذکر این نکته لازم است که در مورد پاسخ­های به دست آمده از کاربران فضای مذهبی صفحه ای که در آن نظرسنجی انجام شده را باید در نظر گرفت. نتایج بدین شرح بود:

• 9 درصد از آقایان بیان کردند «مهریه همسرشان را پرداخت کرده اند»؛
• 30حدود درصد از آقایان عنوان کردند که «چون در توان‌شان نبوده مهریه را پرداخت نکرده اند»؛
• حدود 48 درصد یعنی نزدیک به نصف مردانی که در نظرسنجی شرکت کردند، بیان کردند که «مهریه را پرداخت نکردم.» این نتیجه، نشان می­ دهد که توان مالی پرداخت مهریه را داشته اند اما با این وجود باز هم آن را پرداخت نکرده اند. این آمار جای تامل جدی دارد؛
• و بقیه مردان یعنی حدود 12 درصد نیز بیان کرده بودند که «همسرشان مهریه اش را بخشیده است.»

در طرف دیگر این نظرسنجی، نتایج به دست آمده از پرسش سؤال از خانم ها بدین شرح بود:

• حدود 8 درصد اعلام کردند «همسرشان مهریه را پرداخت کرده است» که نتیجه به دست آمده به لحاظ صحت سنجی آماری با آمار اعلام شده توسط مردان یعنی 9 درصد مطابقت داشته و نزدیک است؛
• حدود 37 درصد بیان کردند «به دلیل مبلغ بالای مهریه، همسرشان آن را پرداخت نکرده است؛
• حدود 36 درصد نیز پاسخ داده بودند «با این که مبلغ مهریه پایینی دارند اما همسرشان آن را پرداخت نکرده است»؛
• و سرانجام حدود 15 درصد از خانم ها اعلام کردند که «مهریه شان را بخشیده اند.»

با این اوصاف، مشکل در کجاست؟

برای فهم مشکل باید ریشه و علت آن را پیدا کنیم. در جامعه ما قوانینِ حامی زنان در خانواده دچار نقص های جدی هستند و این خلاء قانونی موجب شده که زنان از مهریه به عنوان یک پشتوانه قانونی و ابزار دادخواهی استفاده کنند. اگر این نواقص و خلاء های قانونی نبود چه بسا وضعیت مهریه نیز این ­گونه بغرنج و مشکل­ساز نمی بود.

از سوی دیگر هنگام اصلاح قانون به جای این که مشکل را حل کنیم، به نوعی صورت مسئله را حذف می کنیم و دست به اقدامات سلبی می زنیم. مثلاً محدودیت تعداد سکه در مهریه می گذاریم که اگر بیش از آن بود مرد نتواند زندانی شود؛ ولی در مقابل به هیچ راهکار مناسبی برای احقاق حقوق زن نیاندیشیده ­ایم.

 واقعیت این است که برای حل این مشکل راهکارهای مفید و موثرتری نیز وجود دارد که اگر از ابتدا بدان توجه داشته و نگاه غلط جامعه را نسبت به آن اصلاح می­ کردیم، با مشکلاتِ امروز در قضیه­ی مهریه مواجه نبودیم. در این میان، اگر و اَماهایی وجود دارد که توجه به آن­ها می­ تواند چالش­های پیش­رو را هموار کرده و مسیری روشن را در آینده ترسیم نماید...

• اگر نگاه صحیح و ایجابی نسبت به مسئله داشتیم و از همان ابتدای ازدواج، فرهنگ و باور غلط و عامیانه­ ی «کی داده، کی گرفته» را اصلاح کرده بودیم؛
• اگر مهریه را در فرهنگ دینی­ مان به اصلِ خود یعنی «نماد صداقت و محبت مرد» برمی‌گرداندیم؛
• و اگر در قانون آن را بر اساس توان مرد هنگام ازدواج یا چند سال پس از زندگی تعیین می کردیم؛

مسلماً امروزه در جامعه­ ی ما بسیاری از مشکلات فعلی به وجود نمی آمد.

[1] ترجمه من لا یحضره الفقیه، ج5، ص 32

[2] وسائل الشیعه، ج 14، ص 26

[3]ترجمه من لا یحضره الفقیه، ج‏5، ص: 319-318

[4] وسائل الشیعه، ج 21، ص 285