)
پرونده ویژه
دکتر «مجید ابهری» آسیب‌شناس اجتماعی و رفتارشناس
«هویت» مانند اثر انگشت انحصاری است
آسیه سالم
والدین، مراقب انتخاب هویت فرزندان باشند
«هویت» در نوجوانان اهمیت ویژه‌ای دارد. نوجوان امروز، با گذراندن وقت خود، در شبکه‌های اجتماعی و الگوگیری‌های متعدد از فضای مجازی، دنبال هویت‌یابی است. حال آن‌که در جامعه‌ای زندگی می‌کند که بسیاری از این الگوگیری‌ها موردپسند نیست و به‌نوعی با هم در تضادند. فضای مجازی، هویت جدید و جذابی را برای نوجوان ایجاد می‌کند، اما فرهنگ جامعه به گونه‌ای است که از نوجوان انتظار می‌رود مطابق جامعه سنتی، هویت‌یابی کند. اینجاست که نوجوان دچار سرگردانی خواهد شد و ممکن است منجر به هویت دوگانه در او شود.
دکتر «مجید ابهری» آسیب‌شناس و رفتارشناس اجتماعی، نقش والدین را در هویت‌یابی نوجوان اساسی و مهم می‌داند. معتقد است اگر نوجوانان و جوانان در مسیر آموزش هویتی هدایت نشوند، به اجبار، دنبال یافتن هویت و جذب آن می‌روند. گفت‌وگوی ما را با دکتر ابهری، درباره هویت‌یابی نوجوانان و نقش مادران در این زمینه بخوانید.
- هویت چیست و چرا برای نوجوان اهمیت پیدا می‌کند؟
«هویت» از نظر رفتارشناسی و رفتار اجتماعی، پلاک شناسایی فرد است. یعنی مجموعه‌ای از ویژگی‌ها و مشخصات هر فرد، شامل نام و نام‌خانوادگی، اصول و مسایل ژنتیک، وابستگی‌های فکری و فرهنگی، هویت یک فرد را تشکیل می‌دهد. به این مجموعه، باورهای فرهنگی و اجتماعی افراد هم اضافه می‌شود. بنابراین هویت هر فرد، مجموعه‌ای از عوامل یاد شده است که فرد را در جامعه از دیگر افراد، مشخص و متمایز می‌کند. در واقع می‌توان گفت هویت مانند اثر انگشت و ژنتیک، انحصار دارد و متعلق به فردی است که صاحب آن‌هاست.
- چرا فرزندان ما در دوره نوجوانی، چالش هویت دارند؟
هر فرد به محض تولد، با راهنمایی پدر و مادر وارد محور تربیت خانوادگی و اجتماعی می‌شود. امروزه والدین به دلیل مشکلات اقتصادی، گرانی، تورم و سایر مسایل، دیگر حوصله ندارند برای تربیت فرزندان خود تلاش کنند. به همین جهت، نوجوان از طریق دوستان و الگوهای رفتاری تلاش می‌کند تا ویژگی‌های مورد نیاز فکری خود را جلب و جذب کند. الگوهای رفتاری هر فرد به‌خصوص نوجوانان شامل پدر و مادر، آموزگاران و مربیان، دوستان و گروه همسالان، مسئولان و دولت‌مردان و سلبریتی‌ها می‌شود. بنابراین یک نوجوان از بدو تولد توسط والدین، سپس توسط دوستان و همسالان و بعد از آن توسط معلم و دیگر الگوها، تلاش در جلب و جذب هویت خود می‌کند. متاسفانه وقتی عوامل اصلی هویت نوجوانان و جوانان را در اختیارشان نگذاریم و آنها را در مسیر آموزش هویتی هدایت نکنیم، فرزندان ما به اجبار، خودشان دنبال یافتن هویت و جذب آن می‌روند. سپس از طریق تلفن‌های هوشمند، اینترنت و بازی‌های رایانه‌ای، هویت خود را دنبال میکنند و می‌یابند که از آن به‌عنوان چالش هویتی یاد می‌شود.
- متاسفانه برخی نوجوانان دچار بحران هویت می‌شوند. چرا؟
بحران هویت، زمانی رخ می‌دهد که نوجوان و جوان، بین هویت خانوادگی و اجتماعی سرگردان باشد. مثلا خانواده او را به مسیر اصول عقیدتی و مذهبی هدایت میکنند، اما در جامعه توسط فیلم‌ها، شبکه‌های ماهواره‌ای و تلفن‌های هوشمند به سوی هویت دیگری که «هویت غربی» یا «هویت سایبری» می‌نامیم، دعوت می‌شود. در اینجا بحران هویت یا سرگردانی هویت اتفاق می‌افتد و فرد میان دو نوع و دو فایل هویتی سرگردان می‌ماند و گیجی هویتی و شخصیتی به وی دست می‌دهد.
- فضای مجازی چه آسیب‌های مخربی بر هویت نوجوان می‌گذارد؟
فضای مجازی کنار آسیب‌ها و زیان‌ها، فواید و محاسنی هم دارد اما انتخاب هریک از آنها یعنی فضاهای آسیب‌ساز و ویرانگر، یا فضاهای مفید و آموزشگر، بستگی به آموزش نوجوان در راستای انتخاب صحیح، درست و اصولی دارد. بنابراین وقتی نوجوان و جوانی به سمت آموزش‌های درست راهنمایی نشود، خودش دنبال یافتن نیازهای فکری و هویتی می‌رود و در این صورت عواملی را انتخاب می‌کند که مورد علاقه و سلیقه اوست. دوستان و هم‌سالانش هم او را به سمتی هدایت میکنند که جذاب‌تر است. بنابراین عواملی را انتخاب می‌کند که با اصول هویتی والدین و جامعه فرهنگی، کیلومترها فاصله دارد و در تضادند.
- حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند فرزندان‌تان را با توجه به زمان خودش تربیت کنید. بنابراین ما نمی‌توانیم دسترسی نوجوان را به اینترنت قطع کنیم. با این تناقض چه کنیم؟
امیرالمومنین می‌فرماید: «فرزند زمان خویشتن باش». این فرمایش ایشان، به این مفهوم نیست که فرزندان خود را بین فضای سایبری و هویت‌های منفی غربی رها کنیم، بلکه باید چراغ راه به آنها بدهیم و میزان و ترازوی انتخاب درست را به آنها آموزش دهیم. مثلا اگر تا دیروز، نسل ما، با گل و سنگ بازی می‌کرد، امروز باید با توپ فوتبال و وسایل پیشرفته بازی کنیم. اگر در گذشته سرگرمی ما، بازی‌هایی مانند یک‌قل دوقل برای دختران و برای پسران هفت سنگ، الک دولک و دزد و پلیس بود، امروز بچه‌ها با بازی‌های فکری و رایانه‌ای آموزش می‌بینند و وقت خود را پر میکنند. برخی افراد، این فرمایش حضرت علی علیه‌السلام و سخنانی نظیر آن را به درستی متوجه نشده و تصور میکنند باید فرزندان خود را رها کرده تا آنها به صورت آزاد به مسیرهایی بروند که خودشان می‌خواهند. درحالی‌که این تصور، درست نیست؛ والدین و مربیان باید آموزنده و مراقب روند انتخاب هویت توسط فرزندان باشند.
- مادر چه کاری می‌تواند انجام دهد تا نوجوان دچار بحران هویت نشود؟
متاسفانه والدین به‌دلیل گرفتاری‌های زندگی و آشفتگی‌های فکری و اقتصادی، توانایی آموزش و یاد دهی اصول فضای مجازی را ندارند. به نظر من که 40سال، پژوهش، آموزش و فعالیت دانشگاهی در زمینه رفتارشناسی و آسیب‌شناسی اجتماعی داشته‌ام، اگر والدین بدون یادگیری اصول علمی، عقلی و منطقی هویت‌یابی و اصول صحیح فضای سایبری، برای فرزندان خود، کامپیوتر یا تلفن هوشمند تهیه کنند، با دست خود، آنها را به باتلاق فنا و نابودی فرستاده‌اند. بنابراین والدین در ابتدا باید حتی‌المقدور، اصول اولیه کاربرد کامپیوتر و اینترنت را یاد بگیرند، سپس برای فرزندان خود این وسایل را تهیه کنند. نکته بعدی، سن فرزندان است که حتما باید در نظر گرفته شود. علاوه بر بلوغ فکری و جسمی، فرزندان ما باید به بلوغ فرهنگی نیز برسند، تا بتوانیم وسایل پیشرفته روز را برای آنها فراهم کنیم، در غیر این صورت، آنها بدون آموزش‌های اولیه به‌راحتی می‌توانند به سایت‌ها، شبکه‌ها و سکوهایی که مغایر با اخلاق، فرهنگ و اصول دینی ماست، وارد شوند و آنگاه در مسیر فنا و نابودی فرهنگی حرکت کنند.
- اگر نوجوانی دچار آسیب چالش هویت شود، نقش مادر در کنترل این آسیب و مشکل چیست؟
مراجعه به مشاوران مجرب و متخصصان مسلط به امور تربیتی و فرهنگی، بهترین راهکار است. والدین، به‌خصوص مادران باید فرزندان خود را نزد کارشناسان و مشاوران ببرند و از آنها در زمینه محورهای تربیتی و تکامل تربیت کمک بگیرند. این‌گونه نباشد که پدر و مادر خود را دانشمند و فیلسوف در رشته‌های مختلف بدانند و دست به پیشگیری و درمان بزنند. اگر این کار را انجام دهند، نه‌تنها نمی‌توانند به فرزندان‌شان در این مسیر کمک کنند، بلکه ممکن است او را به مسیر اشتباهی سوق دهند.
والدین باید این نکته را بدانند که هیچ‌کس نمی‌تواند در تمام رشته‌ها و زمینه‌ها تکامل یابد و دانش خود را تکمیل کند. بنابراین در مدرسه و در خانه باید روش‌های پر کردن اوقات فراغت را با مناسب‌ترین شیوه یاد بگیرند و به نوجوانان در سن و شرایط مختلف، منتقل کنند.
)