)
ادب و هنر
گفت‌وگو با سهیلا عبدالحسینی
حمایت از رمان دینی، ضروری است
الهام قاسمی
یکی از راه‌های شناخت ائمه معصومین علیهم‌السلام و فهم گفته‌ها و تصمیم‌های ایشان در اتفاق‌های مهم تاریخی، نگارش داستان و رمان برمبنای زندگی آنهاست. کتاب «صادقانه» درباره زندگی و زمانه امام صادق علیه‌السلام است، اما نویسنده روایت خطی در این رمان ندارد و تنها به بخشی از زندگی ایشان اشاره کرده است. برخلاف کتاب‌های دیگری که در این زمینه منتشر می‌شوند و از کودکی امام آغاز و تا شهادت این شخصیت را مطرح می‌کنند، در این کتاب با گونه دیگری از روایت سر و کار داریم. گفت‌وگوی خبرنگار پیام زن را با سهیلا عبدالحسینی نویسنده رمان «صادقانه» می‌خوانید.
- در کتاب «صادقانه» فقط به بخشی از دوران زندگی امام پرداخته‌اید، چرا از دوران کودکی حضرت شروع نکردید تا داستان را به لحظه شهادت ایشان برسانید؟ در آ‌ن‌صورت مخاطب یک اثر جامع و کامل از زندگی امام صادق علیه‌السلام را مطالعه می‌کرد؟
شناخت یک شخصیت برجسته، لزوما با ذکر جزییات تولد تا مرگ آن شخصیت انجام نمی‌شود. مهم‌ترین مطلبی که می‌تواند درباره شناخت شخصیت‌های بزرگ به ما کمک کند، حوادثی است که در زندگی آنها رخ می‌دهد. وقایع مختلف زندگی؛ افکار، عقاید و واکنش‌های این افراد را در برابر اتفاق‌های پیشِ‌رو به‌ویژه ماجراهای تاریخی بروز می‌دهد. وقتی این افکار و رفتارها را بررسی می‌کنیم به شخصیت آن بزرگوار پی می‌بریم. دوران کودکی ائمه علیهم‌السلام، پنهانی است، طوری‌که هیچ تاریخ‌نگاری نتوانسته از دوران کودکی این افراد، مستندات دقیق ارایه کند، درباره مسایل خانوادگی هم همین‌طور.
در کتاب «صادقانه» پرداخت به این برهه تاریخی از زندگی حضرت، دلیل‌های متفاوتی داشت؛ این‌که دوران امامت امام صادق علیه‌السلام یکی از مهم‌ترین دوران اسلام و تاریخ تشیع است. چون در زمان امام صادق علیه‌السلام حکومت بنی‌امیه تضعیف و درنهایت منقرض شد و بعد از آن حکومت بنی‌عباس پا گرفت. در حکومت بنی‌عباس، منصور خلیفه عباسی و سردمدارانش تلاش کردند با ترفندهایی امام را به‌سمت خود جلب و ایشان را وارد دستگاه خلافت کنند، تا حکومت خود را به رسمیت جلوه دهند. درحالی‌که امام صادق علیه‌السلام به‌عنوان یک شخصیت آگاه از مسایل تاریخی، جنبش‌ها و افکار، از همان ابتدا به هیچ‌یک از این خلفا اعتنا نکردند. وقتی این حیله، به ثمر ننشست، اطرافیان ایشان را تحریک کردند که امام را به جنگ علنی با خلیفه وادار کنند، می‌خواستند به این وسیله امام و سایر فرزندان رسول خدا صلی‌الله علیه و آله وسلم را از بین ببرند. ولی امام با هوش و درایت، تن به جنگ و هرگونه رویارویی با خلیفه ندادند. زندگی پر تلاطم حضرت در ایام امامت ایشان رقم خورد.
با توجه به اهمیت این ایام سرنوشت‌ساز برای اسلام، به‌خصوص تشیع چه دلیلی دارد که روایت این دوره از زندگی امام را رها کرده و به زمان کودکی حضرت بپردازیم. ضمن این‌که مطالب دقیق و موثقی هم از آن دوران نداریم و درنهایت مجبور می‌شویم تخیل کنیم و خواننده به جای واقعیت‌های مهم تاریخی، تخیلات ذهن نویسنده را مطالعه کند. اگر برای شناخت شخصیت ایشان، روایت کودکی نیاز بود، حتما به آن می‌پرداختم.
- ابتدای هر فصل، سخنانی از امام را در قالب نامه یا گفت‌وگو می‌خوانیم. این روند، انتخاب شما بود یا پیشنهاد ناشر یا مشاور ادبی و تاریخی؟
پیشنهاد خودم بود که هر فصل با سخنان امام آغاز شود؛ با یک نقطه‌نظر و دیدگاه خاص درباره مسایل تربیتی و دنیوی، سیاسی و... تا به خواننده بگویم حضرت در مسایل مختلف صاحب‌نظرند. البته بن‌مایه این سخنان مانند زنجیر به هم وابسته است و این سخنان ریشه در معنویت و وحدانیت خداوند دارد. حضرت اصرار دارند این مقوله را مطرح کند تا مردم به شناخت دقیق و جامعی از خداوند برسند.
- چرا در پایان کتاب به منابع تاریخی استفاده شده، اشاره‌ای نکردید؟
به من پیشنهاد شد پاورقی‌ها را حذف و مطالب را به‌صورت پی نوشت، آخر کتاب ثبت کنم. اما ترجیح دادم منابع و توضیح هر مطلب، زیر همان صفحه درج شود، چون پانوشت نزدیک‌ترین نقطه به دید خواننده است. البته کارشناسان معتقدند ممکن است خواننده از داستان خارج شود و خط داستانی را گم کند. اما به نظرم خواننده دقیقا همان لحظه که متن داستان را می‌خواند، می‌خواهد بداند مثلا شهری که نام برده شده، کجاست و چه ویژگی‌هایی دارد. یا مثلا این خوراک، پوشاک، سلاح جنگی، منبع روایت وقایع روی داده و... درباره منابع پایانی کتاب هم ناشر درخواستی برای ثبت منابع نکرد، به همین دلیل من هم انجام ندادم.
- در کتاب «صادقانه» بیشتر به وجه اجتماعی و سیاسی زندگی امام صادق علیه‌السلام پرداختید؟ دلیل خاصی داشت که به‌طور واضح ویژگی‌های فردی و خانوادگی حضرت را بازگو نکردید؟
بُعد فرهنگی، سیاسی و اجتماعی زندگی حضرت در آن برهه تاریخی حساس، مهم‌تر از وجه خانوادگی ایشان بود. چون در زندگی ایشان مسایل سیاسی و فرهنگی در جهت پیشرفت اسلام و به رسمیت شناختن تشیع، بسیار مهم و کاربردی بود. مثلا مساله قیام زید و نفس زکیه که با وضعیت شیعیان و واقعه کربلا ارتباط داشت، مسایل پیچیده و متعددی داشت که نمی‌شد از آنها عبور کرد؛ شاید برای روشن شدن آنها بتوان رمان‌های دیگری فقط بر همان مبنا نگاشت. در چنین فضای سنگینی نباید مطالب مهم مکتوم بماند. درباره وجه فرهنگی و اخلاقی حضرت، در سراسر کتاب در سخنان و نامه‌های ایشان به افراد مخلتف، به این دو بُعد؛ چه به صورت مستقیم و چه غیرمستقیم پرداختم. نکته مهم این‌که ما از مسایل سیاسی که امام صادق علیه‌السلام بازگو کردند، به مسایل معنوی، فرهنگی و اخلاقی رسیدیم. انتهای کتاب دعاهای عرفانی و زیبایی از امام می‌خوانیم که از «مُهج الدعوات و منهج العبادات» استخراج شده است. دعاها مربوط به زمانی است که امام به دیدن منصور رفته‌اند و او قصد کشتن امام را داشته. حضرت با نیایش‌های عاشقانه‌ای که ثبت شده، امواج خشم و دسیسه را خنثی کردند و موقعیت عوض شد. جالب است بدانید متن اصلی این دعاها قابل درک و فهم نبود و من ناچار بودم ابتدا آنها را به فارسی قابل‌فهم تبدیل و بعد، متن فارسی را به یک متن روان و خواندنی تبدیل کنم.
- چقدر شخصیت‌های داستان، واقعی و چقدر غیرواقعی‌اند؟
حدود 70درصد شخصیت‌ها واقعی‌اند. قهرمان داستان «محمد بن‌سلیمان» و برادرش «هاشم بن‌سلیمان» که هریک به‌نوعی درگیر کشمکش‌های حکومت بنی‌عباس هستند، هر دو واقعی‌اند. همچنین پدرشان سلیمان که در جنگی شرکت کرده و یکی از پسرانش را دست داده. اما شخصیت یونس که دشمن امام و یاران ایشان محسوب می‌شود، غیرواقعی است. سایر شخصیت‌ها مانند دوستان، سلیمان و شاگردان امام صادق علیه‌السلام واقعی‌اند.
- کتاب «صادقانه» جزو کدام‌یک از دسته‌بندی‌های ادبی قرار می‌گیرد؛ مستند داستانی، رمان دینی و آیینی، یا رمان تاریخی؟
این کتاب، یک رمان دینی و تاریخی است. رمانی که اساس آن را مستندات واقعی تشکیل داده و برمبنای تخیل و صحنه‌پردازی صرفا داستانی شکل نگرفته. چون درباره مسایل تاریخی است، تلاش کردم براساس منابع تاریخی بنویسم. تمام مسایل مطرح شده در داستان، واقعی است. جنگ‌هایی که رخ داده، محل جنگ‌ها و افراد شرکت‌کننده همه واقعی‌اند. مسایل پشت‌پرده دربار منصور و وقایعی که پس از توطئه‌های او، اتفاق افتاد؛ مانند قتل ابومسلم خراسانی و... همه واقعی‌اند. جزییات کشته شدن زید و قیام نفس زکیه، واقعی و براساس تحقیق تاریخی به دست آمده است.
- «صادقانه» رمانی است کاملا مردانه؛ با محیطی مردانه و شخصیت‌های مرد؛ چرا شما که نویسنده زن هستید، سراغ چنین اثری رفتید؟
اتفاقا در جلسه رونمایی کتاب، این سوال توسط یکی از منتقدان مطرح شد که دکتر طاووسی پاسخ داد و جواب من نیز همان است. این رمان به‌طور کلی خالی از روح زنانه نیست. چنان‌که عشقی زیبا و روحانی میان محمد و همسرش وجود دارد و محمد از این عشق، برای مبارزه‌اش نیرو می‌گیرد. از سوی دیگر، محیط تاریخی وقایع این‌طور ایجاب می‌کرد. اگر کتاب‌های تاریخی این دوران را بخوانید، می‌بینید با وجود گذشت سال‌ها از ثبات اسلام به‌عنوان دین رسمی، هنوز زنان در عرصه اجتماعی، حضور فعالی ندارند. گذشته از نمونه‌هایی مانند عایشه همسر رسول‌الله‌صلی‌الله علیه و آله و سلم یا حضرت زهرا و حضرت زینب‌سلام الله علیهما که استثناهای چند دهه، بلکه صده بوده‌اند، زنان بروز چندانی در مسایل سیاسی نداشتند.
- موانع و مشکلات پیشِ روی نویسنده چه شخصی و چه در سطح کلان، برای خلق ادبیات دینی چیست؟
از کشوری مثل جمهوری اسلامی که داعیه‌دار حمایت و معرفی ائمه معصومین علیهم‌السلام است، این انتظار می‌رود که منابع دینی و تاریخی درست و متقنی در دسترس داشته باشد و از نویسنده اثر دینی و تاریخی حمایت کنند. روند چاپ و نشر کتاب دینی و تاریخی آسان باشد. استقبال و معرفی نویسنده و اثرش به‌موقع و در سطح وسیع انجام شود تا مردم اقبال بیشتری نسبت به اثر یک نویسنده دینی و تاریخی داشته باشند. ولی متاسفانه تاکنون هیچ‌یک از این موارد به‌طور شایسته، عملی نشده. متاسفانه نویسنده و اثرش بعد از نگارش کتاب توسط ناشر، رها می‌شوند و نشر هیچ تلاشی برای دیده شدن نویسنده و اثرش در فضاهای مختلف حقیقی و مجازی نمی‌کند.
- در جلسه رونمایی کتاب «صادقانه» در انتشارات «به‌نشر» آقای احمد شاکری این نقد را بر اثر شما داشتند که اسم کتاب صادقانه است، اما درباره زندگی امام صادق علیه‌السلام نیست. ساحت علمی امام در کتاب صادقانه درست انتخاب شده، اما به‌درستی پردازش نشده، پاسخ شما چیست؟
اگر کسی دنبال این است که شخصیت یک امام را دقیق، بدون ابهام و با سندهای درست بشناسد، نباید رمان زندگی او را بخواند. بهترین راه، مطالعه زندگی‌نامه، خطابه و متونی است که تاریخ‌نگاران درباره وی نگاشته‌اند.
- این نقد هم وارد شده که گفت‌وگوها بدون فاصله و پشت‌سر هم آمده، چرا این فرم را انتخاب کردید؟
این نکته به صفحه‌آرایی و ویرایش کتاب مربوط می‌شود. من هم با این نوع صفحه‌آرایی به‌دلیل صرفه‌جویی در کاغذ، به‌‌شدت مخالفم و شیوه ویرایش کتاب را نپسندیدم ولی معمولا در این موارد، کمتر به سلیقه نویسنده اهمیت داده می‌شود. قاعده صحیح نگارش متن داستانی به این صورت است که گفت‌وگوها سرخط نگاشته شوند.
- کتاب شما براساس سفارش انتشارات «به‌نشر» با نظارت دکتر سعید طاووسی و کامران پارسی‌نژاد نوشته شد. سفارشی شدن رمان دینی، یا حمایت نهادها و سازمان‌ها از انتشار رمان دینی، پدیده مثبتی است؟
فارغ از مثبت بودن این حمایت از طرف نهادهای دولتی، چاره دیگری نیست و این اتفاق باید رخ دهد. ناشر دولتی باید از نویسنده و کتابش حمایت کند، چون ناشر غیردولتی چنین کاری نمی‌کند. سخت است نویسنده‌ای به‌صورت مستقل رمان دینی و تاریخی بنویسد و بعد دنبال ناشر بگردد. چنین اتفاقی برای آن نویسنده نمی‌افتد و اثرش مورد توجه قرار نمی‌گیرد. پس یک نویسنده تحت حمایت یک ناشر دولتی کار را راحت و با اعتبار بیشتری انجام می‌دهد، چون گونه‌های دیگر، زحمت و مشقت کار تاریخی و دینی را ندارند.
- این روزها مشغول چه فعالیت قلمی و پژوهشی هستید؟
به‌دلیل بیماری ناچار شدم از فضاهای پرکار و پرتنش فاصله بگیرم و بیشتر به نوشتن داستان‌هایی مشغولم که طرح آن، سال‌ها در ذهنم بود.
)